Уг гарбалынь Чингис хаанһаа
Дунсуухан Бадмын (Жамсаран Бадмаевай эсэгын) уг гарбал Чингис хаанhаа (1154 - 1227) эхитэй байна. Чингис хаанай хүбүүн - Чжучи. Тэрэнэй хүбүүнhээ - заhуул (10 айлай ноён) Унчин сагаан, тэрээнhээ - Барчу хаан, Барчуhаа заhуул-шүүлингэ (40-50 айлай ноён) Борсой гараһан. Саашадаа Борсойhоо - заhуул-шүүлингэ Басату, Басатуhаа - заhуул-шүүлингэ Ошор хаан, Ошорhоо - зайhан Дунсуухан. Дунсууханай хүбүүн заhуул Бадма байгаа. Бадматан баруун хуасай угай, дунда зэргын шадалтай: 50-яад толгой үхэртэй, 110 хонитой, 30-40 моритой, пекарнитай, таба долооной байшан гэртэй, ябаган худагтай байһан юм. Мүнөө үедэ буусынь hуури Хондойн хүндын адагта байдаг. Бадмын нүхэр Монтууханай Пагма гээшэ ажалша бэрхэ, hайн зантай, түрэл гаралтаяа, нютагайнгаа хүн зонтой энэрхы hайн барисаатай, гэрэйнгээ ажал жэншэдгүй хээд байдаг hэн ха. Энэ айлайхи 14 хүүгэдтэй болоhон, 7-иинь хүбүүд байhан гэхэ. Хүүгэдынь бага наhанhаа ажалда дүршэлтэй, бүлынгөө бүхы ажал хэрэгүүдтэ хабаадалсадаг байгаа. Ехэ хүбүүниинь Сультим, хоёрдохинь Жимбэ байhан юм. Удаадахи хүбүүдынь Анчин, Ампил, Буда, Дамдин, Жамсаран болоно.
Түбэд эмнэлгэ Россида нэбтэрүүлэгшэд
Хаанай бүлэдэ hайн юумэ хэhэнэйнь, мүн түбэд эмнэлгэ амжалтатайгаар хэрэглэhэнэйнь түлөө Сультимэй дүү хүбүүн Жамсаран Бадмаевта Эрхүүгэй гимназида Υндэр түрэлтэ императорай стипенди дээрэ hурахыень зүбшөөл үгтэhэн байгаа. Жамсаран Эрхүүгэй гимнази 1870 оной сентябриин 12-то 19-тэйдөө алтан медальтайгаар дүүргэжэ, Петербургын медико-хирургическа академиин нэгэдэхи курсда абтаhан юм. Һуралсалайнгаа мүнгэ түлэхэ аргагүй байжа, энэ академиhээ гаргагдаhан ха. Тиигээд 1871 оной августын 25-да Петербургын университедэй Зүүн зүгэй факультедтэ орожо шадаhан байгаа. Иигэжэ тэрэ Агын буряадуудай дундаhаа, ахынгаа hүүлээр Петербургда һураһан хоёрдохи оюутан болоо hэн. Мүнгэн зөөреэр, гэр байраар дуталдадаг ушарhаа Зүүн Сибириин генерал-губернатор, граф Н.Н.Муравьёв-Амурскийда хандажа, hураха үедэнь мүнгэн туhаламжа үзүүлхыень гуйба. Граф энэ гуйлтадань тон ехэ анхаралтайгаар хандажа дэмжээ. Тэрэ Петербургын университедэй ректор К.Ф.Кейлертэ хандажа, иигэжэ мэдээсээ ха: «Зүүн зүгэй хэлэнүүдэй факультедэй монгол-манжуур-хитад разрядай оюутан Зүүн Сибириин Үбэр Байгалай можын буряад Жамсаран Бадмаевай намда эльгээhэн гуйлтын үндэhөөр би өөрынгөө нэрэмжэтэ стипенди тэрээндэ сэдьхэлээ ханан үгэнэб». Иигэжэ Жамсаран Бадмаев университедтэ hуралсалаа үргэлжэлүүлхэ аргатай болоhон юм. Удаань тэрэ Санкт-Петербургын духовно консисториин 1872 оной февралиин 8-ай Зарлигай ёhоор, апрелиин 11-эй үдэр хэрээhэ зүүжэ, Пётр гэжэ нэрэтэй болоо. Цесаревич Александр 1881 ондо хаан шэрээдэ hуужа, Александр III гэhэн алдартай болоhон түүхэтэй. Петербургын университедэй Зүблэлэй 1876 оной мартын 6-да үгэhэн диплом соо иигэжэ хэлэгдэнэ: «Александрай хүбүүн Пётр Бадмаев, буряад, 27 наhатай, үнэн алдарта шажан мүргэлтэй…. Зүүн хэлэнүүдэй факультедэй хитад-манжуур-монгол разрядаар эрдэмүүдэй дүүрэн курс шагнаа, шалгалтын үедэ бүхы хэшээлнүүдээр эрхим мэдэсэ харуулаа. Υшөө тиихэдэ диссертаци хамгаалжа, эрдэмэй кандидадай нэрэ зэргэ олгогдоо. 1876 оной ноябриин 26-да университедэй Совет энэ нэрэ зэргыень баталhан байна. Россиин империин хуулиин ёhоор, кандидадай нэрэ зэргэтэй хүнүүдтэ үгтэдэг бүхы эрхэ болон хүнгэлэлтэ тэрээндэ олгогдохо». Университет дүүргэhэнэйнгээ hүүлээр Гадаадын хэрэгүүдэй яаманай департаментын ябуулгаар граф Муравьёвой стипендиат байhан тула Сибирьтэ уялгата албанhаа сүлөөлэгдэжэ, тус яаманай азиатска департаментда ажалда ороо hэн. 1893 оной эсэс хүрэтэр эндэ алба хэhэн юм. Эндэ хүдэлжэ байха үедөө өөрынгөө мүнгэн зөөреэр Петербургда буряад үхибүүдые hургаха гэhэн гимнази нээhэн байна. 40 гаран буряад үхибүүдые суглуулжа, hуралсалаа ябуулжа захалаа. Мүн Улаан-Баатарта П.Бадмаев Зүүн зүгэй арадуудай хэлэнүүдые шудалха гэhэн оршуулагшадые бэлдэхэ hургуули нээhэн байна.
Гэгээрүүлэгшэ
«Жизнь на восточной окраине» гэһэн һонин 1895 онhоо Шэтэ хотодо гаража эхилhэн байна. Хэблэгшэ авторынь - П.А.Бадмаев. Пётр Бадмаев Зүүн Сибириин генерал-губернатор Муравьёв-Амурскийда хандажа, Ага тосхондо христиан шажанай сүмэ нээжэ шадаhан. Энэ сүмэ 1900 ондо нээгдэhэн түүхэтэй. Сүмэ барилгада П.Бадмаев өөрынгөө мүнгэн зөөри гаргашалhан байна. Иигэжэ П.Бадмаев ород, буряад зоноо гэгээрүүлхэ талада ехэхэн ажал ябуулhан. Тэрэ Санкт-Петербургын университедэй зүүн хэлэнүүдэй факультет, мүн медико-хирургическа академи дүүргэhэн, эрдэмэй кандидадай нэрэ зэргэтэй, түбэд эмнэлгэ мэдэхэ ори ганса хүн байhан юм. Сультим ахынгаа үгэhэн эрдэм мэдэсэ хэрэглэжэ, олонхи ушарта европейскэ эмнэлгын аргада ородоггүй хүшэр хүндэ үбшэнгүүдhээ хүнүүдые үрэ ехэтэйгээр эмшэлхэ арга олодог байгаа. Мүн түбэд эм дом бэлдэдэг дээдэ гарай мэргэжэлтэн. Ушар иимэhээ «Справка о положении врачебной науки Тибета в России» гэhэн данса соогоо тэрэ түбэд эмнэлгэдэ хэрэглэгдэдэг эмүүдэй уг гарбал, бүридэл, бэлдэлгэ тухай дэлгэрэнгыгээр бэшэнэ. Бадмаевай аптекэдэ 200-гаад элдэб эм домто бодос байдаг hэн ха, бусад оронуудhаа домто ургамалнуудые худалдажа абадаг ба асаруулдаг байгаа. Аптекын дэргэдэ хүн зониие аргалха амбулатори нээhэн юм.
Пётр Бадмаевта II Николай хаанай хоёр басагад - Настя, Мария аргалуулдаг байhан. Мүн оло дахин миллионер Манташев, дотоодын хэрэгүүдэй сайд Протопопов, уран зохёолшод Максим Горький, Алексей Толстой, Всеволод Иванов, тэрэнэй hамган аргалуулдаг байhан. Пётр Бадмаевай зээ хүбүүн Борис Гусев нагаса тухайгаа иигэжэ бэшэнэ: «Минии нагаса эжын хэлэhээр, нагаса абамни муушагаар хубсалhан, үбшэн хүнэй ерэжэ, эмэйнгээ түлөө мүнгэ hарбайхадань, абадаггүй, байг гээд, эмээ миинтээр үгэдэг байhан». Пётр Бадмаев зоной һудаһанай сохидол барижа, үбшыень нэгэшье алдангүйгөөр тайлбарилан хэлэдэг байгаа. Тиихэдэнь тэрэ үбшэнтэн хайшан гээд үбшыем тон зүбөөр элирүүлбэ гээшэб гэжэ гайхадаг, түбэд эмнэлгэдэ, энээниие эрхилэгшэ врач Пётр Бадмаевта аргагүй этигэдэг, шүтэдэг байгаа. Эмшэн hудаhанай 300 шахуу сохисо илгаруулдаг, сохисо бүхэниинь ямар нэгэн үбшэн тухай хэлэжэ үгэдэг байhан гэхэ.
Жамсаран Бадмаев 1877 ондо залуу ород дворян эхэнэр Надежда Васильевнатай ниилэжэ, 1878 ондо басагатай болоо. Удаань Пётр ба Николай гэжэ хоёр хүбүүд түрөө. Хамта Надежда Васильевна зургаан үхибүүдые түрөө. 1900 ондо Пётр Бадмаевай секретарь Евгений Вишнёвский ехэ басагыень (Надежда Петровна) hамга абажа, хүрьгэниинь болоо. Пётр, Николай хүбүүдынь дэлхэйн нэгэдэхи дайнда хабаадажа, наhа бараhан. Надежда Васильевна Жамсаран Бадмаев хоёр 28 жэл сугтаа ажаhуугаа. 1905 ондо Тифлис хотоhоо залуухан Лиза Юзбашева Пётр Бадмаевай секретарь болоһон юм. Ж.Бадмаев удангүй түрүүшэ hамганhаа hалажа, Елизавета Юзбашеватай ниилэhэн байна. Тиин 1907 ондо Аида гэжэ басагатай болоо. Аида Петровна Гусева дээдэ эрдэмэй врач Эсэгын дайнай үедэ сэрэгэй госпиталиин даагша ябаа. Аида Борис гэжэ хүбүүтэй болоhон. Хожомоо Борис Гусев ехэ бэрхэ уран зохёолшо, сурбалжалагша болоһон, Москвада ажаhуудаг hэн. «Жамсаран и его дочь» гэhэн повесть, бэшэшье зураглал, статьянуудые өөрынгөө уг гарбал тухай бэшэhэн юм.
Гүрэнэй албанда
Арбан долоон жэлэй туршада П.Бадмаев Россиин империин Гадаадын хэрэгүүдэй яаманда хүдэлhэн байна. Зүүн зүгэй департаментда Монгол, Хитад, Түбэд гүрэнүүдтэй харилсаа ябуулалсадаг hэн. Тиин политическэ болон ажахын талаар Монголдо туhаламжа үзүүлхэ асуудалаар ород-монгол хэлсээнэй түһөө түсэб П.Бадмаевай хабаадалгатайгаар зохёогдоhон юм. Тэрэшэлэн 1912 ондо тэрэнэй табиhан «Монгол болон Росси хоёрой хоорондо баталагдаха сэрэгэй холбоон тухай хэлсээнэй» проект холын хараатай данса болоо. Тэрэнэй гар бэшэг үлэнхэй, засагай зургаануудта эльгээгдээгүй юм. П.Бадмаевай дипломатическа ажалынь ехэ шэнжэлэгдээдүй. Энэ ажалынь мүн худалдаа наймаа ябуулхадань, элдэб эмэй үбhэ суглуулха таладань ехэ туhатай байгаа. Тиимэhээ Шэтэдэ «Торговая фирма П.Бадмаева» гэжэ эмхи нээhэн, Хитадта «Торговая компания П.Бадмаева» гэжэ эмхи байгуулhан байна, Монголой Улаан-Баатар хотодо худалдаа наймаанай түб нээhэн ха.
Бадмаевуудай хуби заяан
Агууехэ Хубисхалай үедэ П.Бадмаев большевигүүд тээшэ болоогүй, монархическа үзэлтэй байhан дээрэhээнь тэрэниие хэдэн дахин тушааhан, түрмэдэ хааhан байна. Нэгэтэ тэрэниие матросууд өөhэдынгөө бэе үзүүлхэеэ түрмэhөө сүлөөлhэн юм. 1919 ондо Тюмениин лагерьта, түрмэдэ дахинаа хаягдаад байтараа, лагериин даргын «ши» гэжэ Бадмаевта хандахадань альгадажархиhан гэхэ. Тэрэнэйнгээ түлөө хоёр хоногто шулуун «мэшээг» соо (хүйтэн уhатай) зогсоhон байгаа. Тиимэ хэhээлтын hүүлээр Бадмаевай бэень муудажа, ехээр үбшэлhэн байна. Петербургда байhан Японой элшэн сайд П.А.Бадмаевта Япон гүрэн зөөжэ ошохыень дурадхаhан. Теэд Бадмаев Россиhаа гаража ошохо дурагүй байгаа. 1920 ондо П.А.Бадмаевай бэе бүри муудажа, наhа бараад, Ленинградта Шуваловска хүүртэ хүдөөлүүлэгдэhэн. Наhа барахын урда тээ П.Бадмаев нүхэртөө зониие аргалжа байхые ехээр захиhан юм.
Ленгорздравай зүбшөөлөөр, 1920 онhоо 1937 он болотор Елизавета Гусева эм бэлдэжэл байгаа. 1937 оной хамалганай үедэ тэрэниие 8 жэлээр түрмэдэ хааха гэжэ шиидхэбэри гараад, Каракалпакска лагерьта ябуулаа. Тэрэнэй Аида басаган 1935 ондо хирургическа факультет дүүргэжэ, Ленинградта хирургаар хүдэлжэ байгаа. Эхэеэ абархын тула дахин хэрэгыень сүүдээр харахыень гуйлта барихадань, эжынь 1940 ондо 2,5 жэл болоод, түрмэhөө сүлөөлэгдэжэ, Вышний Волочек гэжэ городто байхаар табигдаа. 1954 ондо Е.Ф.Бадмаева 82 наhатайдаа наhа бараһан.
П.А.Бадмаевай эхилhэн хэрэг орхигдоод байhанаа, тэрэнэй басаган Аида Петровна Гусева (хадамайнь обог) дахин һэргээгээ. Бадмаевай аша хүбүүн Николай Николаевич Бадмаев – эмнэлгын албанай полковник зэргэтэй. Түрэлхидынь «П.Бадмаевай түбэд аргын түб» гэжэ Ленинградта нээгээд, энэ аргые шэнжэлжэ эхилhээр үнинэй юм. Мүнөө П.Бадмаевай хэрэг үргэлжэлhөөр...
