Ганса Бооржогонтойн Шара-Хүнды гэжэ газарһаа Советскэ Союзай ба Ажалай Баатарнууд - Базар Ринчино, Дамша Юндунов, Михаил Пристромов, Михаил Болотов, Бабу-Доржо Михайлов ба бусад олон тоото бэлигтэй зон гараһан юм. Тэдэнэй олонхинь Агын талын баялиг – хонин һүрэг үсхэбэрилгэдэ бүхы наһаяа зорюулжа хүдэлөөд, хатуу ажалай орьёл өөдэ гараһан байна гээшэ. Мүнөөдэр Ажалай Баатар Дамша Юндунов тушаа бэшэхэмнай. Ажалай Баатар алтан дэлхэй дээрэ богони наһа эдлэбэшье, асари ехэ ажал хүдэлмэреэрээ түрэл арадайнгаа дунда суурхаhан байна. Тэрэ тойрогой хонин hүрэг арьбадхалгада, забайкалиин нарин нооhото үүлтэрэй хонидой бии бололгодо сэгнэшэгүй хубитаяа оруулhан юм. Байгша оной июлиин 1-дэ Cоциалис Ажалай Герой Дамша Юндуновай түрэhөөр 95 жэл гүйсэбэ.
Дайнһаа ерээд, малда ороо
Ажалай Баатар Дамша Юндунов Могойтын аймагай Бооржогонтой нютагай Шара-Хүнды гэhэн газарта Шагдар Гомбоевой бүлэдэ түрэhэн. Бага наhандань түрэһэн аба эжынь Сэнгэ Доржиев гэжэ айлда үгэhэн. Yргэмэл абань 1930-аад онуудай хамалганда дайрагдажа, сүлэлгэдэ эльгээгдээд, тэндэһээ бусаагүй. Дэлхэй дээрэ хайрата гансахан эжытэеэ үлэжэ, тулгань боложо, ажахыдаа адуушанаар ажаллаа. Агууехэ Эсэгын дайн эхилжэ, хүдөөдэ ажал хэжэ байһан бүһэтэнэй барандаа фронт руу мордоходонь, Дамша хүбүүн үбгэд хүгшэдөөр элдэб ажалда ябаһан байна. Уданшьегүй Дамшагай арбан найма наһа гүйсэхэдэнь, военкомадһаа сэрэгтэ дуудалгын саарһан ерэһэн байгаа.
Бооржогонтойн талаар хамтын ажахын адуун һүрэг адуулжа ябаһан Дамша эжытэеэ хахасажа, мориндоо мордоод, аймагай түб руу галгюулһан гэхэ. Тиин 1943 оной январиин 5-да сэрэгэй албанда татагдажа, Алас Дурнада эрэ хүнэй уялгата алба гараа. Сэрэгшэ 847-дохи артиллерийскэ полкын бүридэлдэ орожо, Япониин миллитаристнуудтай дайлалдаа бэлэй. Зүүн хилэдэ дайнай дүүрэхэдэ, тэрэ гэртээ табигдаагүй. Долоон жэл сэрэгтэ ябажа, 1950 ондо гэртээ табигдаа һэн. Тиигээд түрэл Бооржогонтойдоо моридые үсхэбэрилдэг заводто адуушанаар хүдэлжэ эхилээ бшуу.
Нарин нооһотой хонидые бии болголсоһон
1954 онhоо хойшо «Агын» совхозой эхэ хонидые хаража эхилhэн байна. Удаадахи жэлынь ажахынгаа ахалагша хонишон боложо, саашадаа мал арьбадхалгада олон жэлдэ үнэн сэхээр хүдэлөө. Хабарай хара hалхин, зунай ааяма халуун, намарай бороон, үбэлэй хүйтэн соогуур хони малаа адуулжа ябаhан. Түл абалга соогуур эхэ хонидоо манажа, нарай хурьгадыень hэеы гэр соо байлгажа торнюулдаг hэн. Дамша Юндунов бууса дээрээ олон эхэ хонитой отара харууhалдаг байгаа. Жэшээлхэдэ, 1964 ондо 727 эхэ хонинhоо 962 хурьга абаhан байха юм. Тэрэ үедэ «Агын» совхозой хонишод иимэ үрэ дүн hая наашашье харуулаагүй гэжэ түүхэдэ бэшэгдэнэ. Хонидой хурьгалха үеэр түрэхэ хонидые үдэр hүнигүй манажа, хашаарhаа гараха забдань олдодоггүй байhан. Нарай хурьга ажаллажа, тобир тарган мал болгодог hэн. Байгаалида ямаршье сагай тохёолдобол, хониёо бэлшээридэ туужа, адуулжа ябаха. Түрүү хонишон намарынь 32-34 кг шэгнүүртэй хурьгадые тушаадаг байhан. Залуу малынь hайн үүлтэртэй эхэ хонидой болон хусануудай отара бии болголгодо хэрэглэгдэдэг һэн.
Түүхэтэ 1956 ондо Үбэр Байгалда нютагай нарин нооhото үүлтэрэй хонидые бии болголгодо ехэ хубитаяа оруулhан байгаа. Тэрэнэй бууса дээрэ үүлтэр hайжаруулгын хүдэлмэринүүд ябуулагдадаг байhан юм. Хонишон хүндэ жэлнүүдтэ малаа тобир тарганаар ондо оруулжа шададаг hэн. Ган хуурай жэлнүүдтэ малдаа эдюулхэ хоол дүүрэн нөөсэлхэ. Хонин ажалда ябахадаа, зуун эхэ хонинhоо дунда зэргээр 129-130 хурьга абажа, зуутан хонишодой дунда түрүү зэргэдэ ябаа. Хонидойнь нооhоной шэгнүүр 3,83-5,1 хиилээр жэгдэрдэг байгаа бшуу. Хара үглөөнhөө үдэшэ орой болотор хонидоо адуулжал ябаха. Тиин 1950 гаран онhоо эхилжэ, 12 жэлэй туршада юрын хонишонhоо ахалагша хонишон болотороо эрхимээр ажаллаhан байна. Хонин ажалда хүдэлхэ үедѳѳ ажалай эрхим дүнгүүдые харуулжа ябаhан.
Залуу малшанай амжалта тухай суу Агын талаар таража эхилээ. Тэрээнһээ дүршэл абахаяа холо ойроһоо малшад суглардаг байһан. Дамша Юндунов хамтын ажалай түлѳѳ шармайн ябажа, ажахын хүтэлбэриин үгэhэн түсэб-даабари үлүүлэн дүүргэжэ, магтаалтай ажаллаhан намтартай. Хонин бүхэнэйнгѳѳ нюур, зүhыень тон hайн мэдэхэ бэрхэ хонишон гэжэ арад зонойнгоо дунда хэлсүүлжэ ябаhан гээшэ.
Ажалай баатарай нэрэ олгогдоо
Ажалша бэрхэ хонишон хамтын ажа-лай түлѳѳ нэтэрүү шударгыгаар ажаллажа, гүрэн тү-рын зүгhөө шагнал хайрада хүртэhэн юм. СССР-эй Верховно Соведэй Президиумэй 1966 оной мартын 22-то абтаhан Зарлигай ёhоор, Могойтын аймагай «Агын» совхозой ахалагша хонишон Дамша Юндуновта «Социалис Ажалай Баатар» гэhэн үндэр нэрэ зэргэ олгогдоо. Тиихэдэ хонин мал олошоруулhанай, мяха, hү, үндэгэ, нооhо болон бусад зүйлнүүдые олоор үйлэдбэрилhэнэй түлөө Ленинэй орденоор, «Серп и Молот» тэмдэгээр, хүндэлэлэй грамотаар шагнадаг байһан юм. Хонишоной гэр бүлэдэ түл абалгада, нарай хурьгадые ажаллалгадань олон хүн хубитаяа оруулһан байна. Зарим тэдыень нэрлэбэл, Дамба-Дугар Жамьянов, Пётр Алёкминский, Прокопий Першин ба бусад болоно. Дамша Юндунов ВДНХ-гай үзэсхэлэндэ хоёр дахин хабаадаhан байгаа. Тэндэ алтан ба мүнгэн медальнуудаар шагнагдаhан шуу. Социалис мүрысөөнүүдэй олон удаа илагша, ажалай габьяагай тэмдэгүүдээр, грамотануудаар шагнагдаhан байха юм. 1963 ондо Шэтын можын делегациин бүридэлдэ Монголой Дорнод аймаг айлшаар ошожо, Монгол ороной абарга, эрхим хонишон Дава Дагба гэгшэтэй уулзажа, дүтөөр танилсаhан байгаа. Хоёр жэл үнгэрhэн хойно Монгол орон ошожо, Дава Дагбын бууса дээрэ ажалаараа мүрысөө бэлэй.
Хүүгэдынь, аша гушанарынь аба эжыгээрээ омогорхожо ябадаг
Дамша Юндуновай наһанай нүхэр - Yбэр Аргали нютагай Лобанай Жаншуугай Һамажап - хамтын ажалда олон жэл ажаллажа, ажалай баян дүршэлтэй байhан. Һамажап Жанчуева нүхэрэйнгѳѳ тулга боложо, бүхы ажал хэрэгтэнь дүнгэлсэжэ ябаhан байна. Ажалша бэрхэ хонишоной бүлэ Татьяна, Рыгжидма басагадые ба Владимир, Сергей, Мунко-Жаргал хүбүүдые хүмүүжүүлhэн. Хүүгэдэй дундаhаа Владимир хүбүүниинь аба эжынгээ нангин хэрэг үргэлжэлүүлжэ, Наринай Адагта олон жэл бэрхэ хонишоноор хүдэлhэн. Оршон сагта таряашанай-фермерскэ ажахы ябуулдаг. Одхон Мунко-Жаргал Могойтын совхоздо малшан ябаһан. Татьяна басаганиинь аба эжы тухайгаа иигэжэ дурсахадаа: «Айлай табан хүүгэд соо би эгээ ехэньби. Зургаадахи ангиин һурагша ябахадамни, хайрата абамнай хүндэ үбшэндэ дайрагдажа, залуугаар наһанһаа нүгшэһэн байна. Бидэ бага үхибүүд ябаһан, аба тухай ехэ юумэ мэдэхэгүй үлэшообди. Эжын ба түрэлхидэй хэлэһээр, абамнай ажалша бэрхээрээ ажалай орьёл өөдэ гараhан. Суута хонишод: Социалис Ажалай Баатарнууд - Бальжима Доржиева, Михаил Павлов, Бальжинима Жалмаев, Иван Катрин болон бусадтай хони ажаллаха дүршэлөөрөө хубаалдажа хү-дэлhэн. Бидэнэй унтариhаа бодоодүйдэ, абамнай хониёо адуулжа гарадаг hэн. Абын Социалис Ажалай Баатар болоходонь, мартагдашагүй баяр болоо бшуу. Холо ойроhоо амаршалгын телеграмманууд ерэhэн, Шэтын можын телевидени, газетын ба радиогой сурбалжалагшад аба эжы тушаа оло дахин бэшэhэн». Рыгжидма, Серёжа хүүгэдынь Ага тосхондо, ехэ басаган Татьяна Дамшеева гэр бүлэтэеэ Ага станцида (Хила) ажаһуудаг. Нүхэрынь Цыдыпов Намсаран Жамбалович, олон жэлдэ Могойтын ажахын түрүүлэгшэ ябаһан. Татьяна Дамшеева гушаад жэлэй туршада номой санда ажаллаһан гээшэ. Татьяна басаганайнь хэлэһээр, абань урда гэртээ хоёр хүүгэдтэй байһан. Нэрлэхэдэ, Владимир Шойнинов - Һүдэнтэдэ, Бальжит басаганиинь Агада ажаһуудаг.
Дамша Юндуновай наhан соогоо хэhэн хэрэг, ажал, нэрэнь арадай дунда хэтэ мүнхэдөө үлэжэ, хэдэн үе зондо hаруулаар дурсагдажа байдаг шуу. Тэрэнэй нэрэ мүнхэлэгдэжэ, Ага тосхондо Геройнуудай Аллейдэ хүшөөнь бодхоогдоhон.
