Хонёор орёолго
Буряад арад өөрын үндэhэн заншалта эмнэлгээр - боро аргаар суурхадаг. Мүнөө элдэб янзын хэмэл ба үнэтэй сэнтэй эмүүдэй дэлгэржэ, тэдэниие үйлэдбэрилдэг компанинуудай, нэн түрүүн, мүнгэн зөөри олзолхын гол зорилготой болоод байһан саг гэжэ эли. Тиимэhээ олон хүнэй үбгэ эсэгэнэрэйнгээ найдамтай боро аргада хандадаг болоһониинь гайхалгүй.

Буряад арадай эгээл хүсэтэй ба гайхамшагта урдын аргануудай нэгэн, «халим» гээд нэрлэгдэдэг арга, хонёор гү, али ямаагаар орёолго юм.

Yбшэнтэнэй зүрхэндэ - мэнэ hая гаргаhан амитанай зүрхэ, бөөрэдэнь – бөөрэ, нюдэндэнь – нюдэ г.м. няагаад, дээрэhээнь арhаарнь орёоhоной удаа 2 сагай туршада байл-гадаг гуримтай.
Тон зүб гуримаарнь бүтээhэн халим эдэгэхэгүй гэһэн үбшэнгүүдые эдэгээдэг, харин буруу хэбэл, ехэ хүндэ хүшэр хойшолонгуудтай байжа болохо.

Гаргаhан хониной (ямаанай) дотор органууд үшөө 3 са-гай туршада элшэтэ хүсэеэ алдадаггүй гэжэ эли. Тиигээд хүнэй бэедэ няажа барихада, hуларhан үбшэн органуудта элшэ хүсэеэ дамжуулан үгэжэ, хүнэй махабад эдэгэдэг гэhэн тайлбаритай.

Хонёор орёодог аргашад мүнөө тон хоморой болоhон. Тэдэнэй дунда буряад арадай алдар суута Дамдинай Пагма баряаша бүхы хуби заяагаа хүнүүдые аргалха хэрэгтэ зорюулhан габьяатай.

Баряашын бага наһан
Дамдинай Пагма абгай 1939 оной июлиин 19-эй үдэр Хитадай Yбэр Монголой Шэнэхээн нютагта хуасай омогой бүлэдэ түрэhэн намтартай. Дашын Дамдин ба Абидын Янжима нэрэтэй аба эжынгээ ори ганса басаган байhан ха. Гурба hаратайдаа Пагма басаган хүндөөр үбшэлhэн байгаа. Гэртэхинэйнь Мэргэн Жаса гэhэн ламада хандахада, тэрэнь басаганай баряаша боложо, хүн зониие аргалха хуби заяатай тушаа айладхаhан гэдэг.

Пагмын гурбатайда хайрата эжынь гэнтэ hудалайнгаа таһарһан ушараар наhа барашаhан юм. Тиимэhээ ерээдүйн алдарта баряашые эсэгэнь гансааран хүмүүжүүлhэн намтартай.

Дашын Дамдин 1930-аад онуудай хамалган хүрэтэр мүнөөнэй Бооржын аймагай дэбисхэр дээрэ ажаhууhан. Пагмын эсэгэ ехэ баряаша байhан: хонёор орёодог, нюхан эльбэдэг болон элдэб эм домто ургамал хэрэглэжэ, үбшэнтэдые аргалдаг hэн ха.

Басаганай 13 наhатайда баряашын уг хүндэлэлгын бүтээл үйлэдэгдэhэн байгаа. Теэд Пагма хүниие аргалха хэрэгээр балай ехээр hонирходоггүй байгаа.

Эсэгэнь басагаяа эдеэ шанаха, хубсаhа оёхоhоо гадна бүhэтэй хүнэй ажал хэрэгүүдтэ - мориной хазаар, эмээл дархалха, мал адуулха, ажаллаха г.м. hургаhан.

Абын улаан шүрэнүүд
Уданшьегүй Пагма 19 наhатайдаа Михулхын Согтын Ламожабтай хуби заяагаа ниилүүлжэ, табан үхибүүдые түрэжэ хүмүүжүүлhэн намтартай.

- Нэгэтэ 30 наhатайдам баруун гарни мэдэрэлгүй болоод, hанжыгаад унжашаhан юм, - гэжэ Пагма баряаша хөөрэнэ. - Би тиихэдэнь мэдэрэлгүй гараа боожо, дээшэнь уяад, ганса зүүн гараараа гэрэйнгээ ажал хэдэг байгааб. Нүхэрэймни эгэшэ Бальжинима абжаа намайе Левкин Ханда гэжэ удаганда абаашаа бэлэй. Би абынгаа улаан шүрэ эрхи абаад ябаа hэм. Тэрэмни харгыдаа са-гаан үнгэтэй боложо хубилшоо hэн даа. Тиигээд удаганай бүтээлэй удаа аалихан хуушан улаан түхэлдөө орожо эхилhэниинь мартагдадаггүй.

Нэгэ хэды сагай үнгэрhэн хойно Зүүн сомоной Хандын Дашибалдан гэжэ хүн ерээд, хүбүүнэйнь гэмтэhэн хүл барихыень Пагмые гуйhан байгаа. Түрүүшээр Пагма: «Би баряаша бэшэб», - гээд таhа арсаhан ушартай. Теэд Дашибалданай айхабтар нэтэрүүгээр гуйхада, һүүлэй hүүлдэ зүбшөөлөө үгэхэ баатай болоо hэн ха. Мухалиг сооhоо дэгэлээ гаргаад үмдэхэдөө, Пагма хүдэлдэггүй баруун гараараа тобшонуу-даа тобшолжо байhанаа гэнтэ ойлгоhон юм.
Гэмтэhэн хүбүүндэ ерээд, хүлыень барихадань, гарнуудынь юушье мэдэрээгүй. Миин эльбээд, пулаадаар боогоод орхиhон байгаа. Саашадаа үшөө нэгэ хэды ошожо, хүбүүе ямаршье мэдэрэлгүйгөөр бариhан ушартай. Уданшьегүй гэртэхинэйнь хүбүүгээ эмнэлгын газарта абаашажа, рентген хүүлэхэдэнь, залуу баряашын эльбээд, пулаадаар боодог газарта яhан хухараад, зүбөөр эдэгээ гэжэ элирүүлэгдэhэн байгаа.

Тэрэнэй удаа нэгэ ехээр гэмтэhэн монгол дагуурые мүн лэ мэдэрэлгүйгөөр, миин таамаг эльбэжэ эдэгээhэн юм.
Удаань наhанайнь нүхэр Ламожаб моринhоо унаад, ехээр нюргаа гэмтэжэ hүрдөөгөө. Эхилжэ байhан баряаша нүхэрэйнгөө нюрганда халта хүрэхэдөө, нугарhанайнь хухараад, нэгэ үзүүрэйнь газаа тала руу ёдойжо гараад байhые гансата ойлгоhон ушартай. Тиигээд тэрэ түнхыжэ бултайhан нугарhа hууридань оруулжархихадань, үбгэнэйнь тэсэхээр бэшэ ехэ үбшэн гансата буураhан байгаа. Ламожаб hамгандаа хэлэhэн гэдэг: «Ши, Пагма, ёhото баряаша байнаш. Хүнүүдые аргалха ёhотойш». Харин энээнhээ урагша зониие барихадань, ехээр дурагүйлхэдэг байhан ха.
Тэрэ гэhэн сагhаа буряадай алдарта баряаша Дамдинай Пагма 50 гаран жэлэй туршада зониие аргалhаар!

Эди шэдитэй Пагма абгай
Пагма абгай залуудаа нарайлалгын гэртэ хүдэлдэг байhан. Тиихэдээ үхибүүнэй мүндэлэн сасуу үзөөд, гэмтэhэн үлбэр байбалнь, тэрэ дары барижа заhадаг байhан ха.

Эдир залуу наhандаа эсэгынгээ үбшэнтэдые аргалхада, анхаралаа табидаггүй, дүй дүршэлыень халан абаагүй байhанаа шаналжа, харюусалга ехэтэй баряашын үүргэнүүдые, эрдэм мэдэсэнүүдые өөрын хүсөөр шудалhан байна.
Тиихэдээ буряадай урдын заншалта хонёор орёолго - халим, хониной яhанай шүлэтэй ванна ба гол мүрэнэй уhан соо hуулгажа, эм домто аршаануудые хэрэглэжэ, мориной хатаhан тонтогоолоор шабажа, үбшэнтэдые аргалдаг гуримтай. Эдэ бүгэдэ арадай аргануудта Пагма баряашын ёhото эди шэдитэй гарнуудай хүсэтэй биотогууд нэмэгдэдэг. Хитадта арадай аргашад тусхай аппарадаар шалгалта гарадаг гуримтай. Тэрээгээрнь манай хүндэтэ баряашын гарнууд 750 ед. хүсэтэй элшэ гэрэлтэй гэжэ элирүүлэгдэhэн байна. Тиигэжэ Пагма абгай тэрэ үеын аргашадай дунда хоёрдохи дүн харуулжа, бүхы үбшэнгүүдые эдэгээхэ аргатай айхабтар хүсэтэй биотогтой гэжэ эрдэмтэ приборнууд гэршэлhэн юм.

1990-ээд онуудта хилын нээгдэхэдэ, Пагма баряаша үбгэ эсэгэнэрэйнгээ тоонто нютаг ерэжэ, хүнүүдые аргалдаг болоhон. Тиигэжэ Агын Буряадай тойрогой, Буряад ороной улад зон гайхамшагта баряашатай танилсажа, аргалуулха золтой байhан. Заншалта эмнэлгээр «эдэгэхэгүй» гэhэн диагнозтай хэдэн зуугаад үбшэнтэдые абарһан габьяатай.
Манай Жаргалма басаган 3 наhатайдаа үндэрhөө унаад, бөөрөө гэмтээ. Теэд бидэ бага сагаар шулгараад, бараг үнгэрөө гэжэ hанаа hэмди. Аяар 9 жэл үнгэрhэн хойно Пагма баряашада хонёор орёолгоходоо, зэбүүрхэмэ аймшагтай үзэгдэл мэдээ һэмди: гэмтэhэн бөөрэнүүдhээ хорото метастаза нюрганайнь нугарhан руу ороод hүжэржэ, тэрэнь хоёр газарта эдеэрлээд hандаржа эхилhэн байгаа. Эдэ бүгэдэ хониной нугарhан дээрэ эли тодоор харагдажа байгаа hэн. «Уданшьегүй нугарhанай эдеэрлэhэн хоёр хэhэг ниилэбэл, басагантнай саа үбшэндэ дарагдажа, үе наhандаа хүдэлхэ аргагүй, хэбтэриин үлэхэ байгаа», - гэжэ Пагма абгай ойлгуулаа бэлэй.

Тиимэ гайхамшагтайгаар эдэгэhэн үшөө хэдэн ушар нюдөөрөө хараhан байнаб.

2015 ондо Пагма баряаша манайда байгаад, хүнүүдые аргалаа hэн. Нэгэтэ гэрэйнгээ фронтон шэрдэжэ байтараа, үндэр гэшхүүрhээ унаад, нюргаа гэмтэhэн Оюна нэрэтэй басагые түрэлхидынь үргөөд асараа бэлэй. Рентгенэй гэрэл-зураг дээрэ нюрганай яhанай хэдэн үе низараад, нэгэ хэлтэрхэйнь нугарhан руу зоогдон алдаа гэжэ харагдажа байгаа.

Пагма абгай Оюные тэрэ дары хонёор орёоходоо, хониной нюрганай нугарhа табилсаа. Хониной нугарhа нюрганай яhанhаа гаргаха гээшэ айхабтар орёо хэрэг. Урдань Дондогой Бальжинима гэжэ хүн Пагма абгайда хони гаргажа үгэдэг, туhалдаг байгаа. Мүнөө түрэлэйнь болохо Юмсэнэй Сокто-Баир хамhалсадаг.

Оюные августын 5-да хонёор орёогоод, Пагма абгай үдэр бүри нюргыень эльбэжэ, биотогоороо аргалаа бэлэй. Тиигээд августын 9-дэ Оюнын түрүүшынхеэ хүл дээрээ бодожо, маанадаар hуужа сай ууhаниинь мартагдадаггүй. Басаган яатараа хүхеэ hэм даа: гурбан hарын туршада хүдэлэнгүй хэбтээ ха юм!

Юмсэнэй Сокто-Баир дээгүүр тракторай даража гараhанһаа долоон яhаниинь гэмтэнхэй ба хухархай байhан. Пагма баряаша тэрэниие 21 үдэрэй туршада хүл дээрэнь табяа.

Yшөө Валя нэрэтэй нарайл-даггүй эхэнэрые хонёор орёожо эдэгээhэн юм. Мүнөө Валиин хүбүүн 2,5 жэлтэй.
Иимэ ушарнууд Пагма баряашын намтарта хэдэн зуугаад! (Үргэлжэлэлынь һүүлдэн гараха).

You have no rights to post comments