«Хүндэтэ аба эжы хоёрни! Хайрата абгайнарни, дүүнэрни, мэндэ амар! Бидэ, олон сэрэгшэд, 3 һарын туршада сан-инструкторай һургуули хэжэ дүүргэбэбди. Самсымнай захада 4-4 шойнжон тэмдэг зүүлгэжэ, бидэндэ «Медицинскэ албанай старшина» гэһэн сэрэгэй нэрэ зэргэ олгоо. Элдэб нэрэтэй аргын эмүүдые мэдэдэг, танидаг болообди. Шарха боожо аргалха эрдэмтэй бо-лооб. Би һайн ябанаб. Нам тухай таанадай һанаагаа зобохо юумэн огтолон байхагүй. Бидэ, минии тухайлхада, эндээ удахаяа болёо хабди. Тон һаядаа баруун тээшээ мордохомнай гээшэ аабза. Тиимэ тула минии бэшэтэрни, бэшэг хүлеэгээд байгаарайгты! Бэетнай гэмгүй байна гү? Зай, һайнууд лэ байгты гэжэ үреэнэб! Уулзатараа баяртай! Танай хүбүүн Дамба бэеэрээ мүн. 1942 оной июль һарын 20-ой үдэр».
Энэ бэшэгэй эзэн 499-дэхи стрелково полкын 2-дохи батальоной санинструктор, Сог-то-Хангил нютагай Жамбалай Данзанай хоёрдохи үри, совет армиин старшина Дамба Данзанов гэжэ дунда жиирэй хүдэр хара буряад хүбүүн түмэр замай Хара-Нуур станциһаа 1942 оной июлиин 22-ой үдэр ба-руулжаа хүдэлөө бэлэй.
Уданшьегүй тэдэнэй яба-һаар байтар, түрэл Могойтын станцинь дүтэлшэбэ. «Эндэ поездын тогтохолоор, нютагайнгаа нэгэшье һаа хүнтэй уулзажа, гэртэхинээ һураад, өөрынгөө амар мэндые аба эжыдээ дамжуулбал, һайн байгаа...» гэхэ мэтые Дамба толгойдоо бодомжолоод, нээлтэтэй байһан вагоной ехэ үүдэн тээшэ сэрэгшэ-дэй дундуур жүдхэн дүтэлжэ, Могойтынгоо танил хада гү-бээнүүдые, үнөөхи буусануу-дые онигон харахалаарнь, тэрэнэй эльгэ зүрхэниинь гэнтэ хүмэришэһэндэл үзэгдэжэ, хоёр ехэ зурагар нюдэниинь эжэлүүдгүй нулимсаар дүүрэ-жэ манаташахадал гэбэ. Сэрэгэй поездын паровоз дороһоо һанаа алдаһандал шуухиржа, хэды-хэды хонгёо хоолойгоор хуугайламсаараа, юрэ тогтохо тэмдэггүй урагшаал түбэрһөөр зандаа!
«Могойтомнишье үнгэршэбэ. Халагнишье халаг! Һанаһан хэрэг бүтэбэгүй, поезд халташье тогтобогүй. Яаһан жэгтэй юм?..» гэһэн элдэб бодолнууд үнөөхи буряад старшинагай толгойһоо һаланагүй. Гэнтэ тэрээнэй бага балшар наһан элихэнээр толгойдонь орожо, хёрхо хоёр нюдэндэнь кинодо хаража байһандал үзэгдэшэбэ: «Тэрэ дүү хүбүүн Дарматаяа Шарта нютагай талын үнгэтэ сэсэгүүдые гоёшоон суглуулаад, Лхама Цыбегмит хоёр абгайнарайнгаа гарнуудта энеэлдэн барюулна... Хаанаһаашьеб тэдэнэй хажууда Цыжиб ахань бии боложо, улаан зээрдэ хоёр бургааһан мориндо Дамба Дарма хоёр дүүнэрээ ээлжээгээр мордохуулаад, гэр тээшээ зэргэ урилдуулжархиба. Зээрдэ моридойнь хурдан гээшэнь аргагүй! Адлихан 2 хүбүүдэй улаан бургааһаа зайдалаад, уухилтараа гүйлдэжэ оодоролдоһоор гэртээ ерэхэдэнь, Янжама эжынь аятайханаар миһэрэн угтажа, но-гоон үхэгэйнгөө урдахи модон хүнэгтэй хонин тарагһаа хоёр аяга хэжэ, хүбүүдтээ энхэрэн һарбайна. Зунай ааяма халуун үдэр амтархан yyhaн хүйтэн хонин тарагай аятай гээшэнь хэлэшэгүй!» Зүб даа, эхын һайхан сэдьхэлээрээ бүрижэ эдеэшүүлһэн буряадаймнай түрүү сагаан эдеэн - тарагһаа ондоо амтатай юун байха бэлэй!
Согто-Хангилай ХХII парт-съездын нэрэмжэтэ колхозой авто-унаагай жолоошоноор ажаллаhан, энэ очеркын гол герой болохо Дамба Данзановай иимэ хөөрөө дурадхана-бди: «Бидэнэй сэрэгэй эшелон Ураалай шэлэ дабан гараад, баруун урагшаа хадууран зорижо, Сталинград хотые шэглэн ошоо бэлэй. Ябаhаар байтарнай, фронтшье дүтэлhэн шэнги болобо. Зуурандамнай дайсанай самолёдууд манай эшелон саг үргэлжэ боомбодожо, урагшань ябуулдаггүй байгаа. Хойноhоомнай ябагша сэрэгэй эшелоной абаха танаггүй болотороо һандарhыень хаража шаналаа hэм. Тиигэhээр бидэнэй саашаа ябаха арга дүүрэжэ, эшелонhоо буугаад, 3-4 сүүдхэ hэтэ ябагаар ябаха баатай болоо hэмди. Тэрэ август hарын зунай тэсэшэгүй халуун үдэрнүүдтэ амилхыншье аргагүй байгаа бэлэй. Дон мүрэнэй ехэ хүүргэ дайсан бута боомбодоhон байжа, харан-хы hүни тэрээниие ябагаар саашаа гаталаа hэмди. Тэндэ гаража ерэхэдэмнай, гансашье модогүй тала харагдашаба. Манай Агын талануудтал адлирхуу тэндэхи газарай таряа талхан олиггүйгөөр ургаhан, элдэб үнгын огородой эдеэ хоол миил газараар хаяатай байгаа. 488-дахи стрелково полкын сэрэгшэ хүбүүд Сталинград хотын баруун хойто зүгтэ тогтожо, халта амарhанайнгаа hүүлээр саашаа добтолгодо оробобди. Нэгэтэ хэдыхэн модоной газарта урагшаа түрин орожо, хүдөөгэй нэгэ тосхоной захада обороно эзэлбэбди. Гэнтэ манай тагнуулшад хаа-наhаашьеб гурбан немецые шэрэжэ асараад, траншей руу буулгажархиба. Тиихэдэ би тон түрүүшынхеэ амиды дайсантай нюур нюураараа уулзаа hэм.
1942 оной сентябрь hарын эхеэр бидэ, стрелково батальоной сэрэгшэд, нэгэ ехэ жалга тойрон, обороно эзэлэнхэй хэбтэбэбди.
Гэнтэ хоёр тээhээ шэхэ дүлиирмэ ехэ буудалдаан эхилжэ, байhаар хүн амитанай hууша байшагүй юумэн болошобо гээшэ. Теэд яахабши? Яахыньшье аргагүй...
Гансал шорой руу тархияа шэхээд хэбтэхэhээ дээрэ бэшэ юун байхаб! Буудалдаанай халта замхахада, шорой тооhон болошоhон, амилхын аргагүй утаа уняар соогуур шархатаhан, алуулhаншье сэрэгшэ олон нүхэдөө обёоржо, мэгдүү түр-гөөр шархануудыень боожо оробоб. Тиигэжэ ябатараа, нэгэ бишыхан түхэреэн нуурай эрье шадар зэргэлээ ба-тальоной санинструктор Жапов Болот гэжэ хүршэ Хүнхэр нютагай хүбүүнтэй уулзашабаб. Нүхэрни доодо табгайгаараа үрөөhэн хүлөө шобто буу-дуулжа, хүндөөр шархатаhан байба. Түргэхэн шархыень боожо үгэбэб. «Хэрбэеэ ши гэртээ ошоо hаа, аба эжыдэмни хүрэжэ, намтай уулзаhанаа хөөрөөд, минии мэндые хүргөөрэй!» - гэжэ Болодни таралган дээрээ намда захяа hэн.
Энэ үедэ манайхинай немецүүдтэ бүһэлүүлэг-дэжэ эхилһэн тухай hypaг тараба. «Бүлэг бүлэгөөрөө гэдэргээ сухарижа гарагты!» гэһэн зарлигай ерэ-һые лейтенант зэргэтэй ротын командир бидэндэ дамжуулба.
Зай, иигээд яагша бэлэйбибди?.. Сухариха гэжэ гү?.. Теэд яахабши! Намтай хамта байһан 30 гаран сэрэгшэд гэдэргээ сухариха баатай болобод. Эндэшье, тэндэшье зүг бүхэндэмнай буугай шанга наяраан замханагүй. Яба ябаһаар байтарнай, бүрэнхы боложо, ехэ бэрхэшээлнүүд тохёолдоо бэлэй. Хайшаашье хара - үнөөхил гал дүлэн, һүниин шэб харанхы, хахажа унахаар утаа уняар, һомонуудай шэхэ дүлиирмэ тэһэрээн! Байһаар бидэнэр энэ байдалдаа дадажа, ябаһаар бүри зориг зүрхэ ороходол гэжэ, уулзаһан лэ дайсадтай хатуу шэрүүнээр буудалда буудалдаһаар, нэгэ ехэ жалга руу орожо, бэеэ нюун хэбтэбэбди. Немецүүд бүхэли һүниндөө бидэниие буудажа, саашаа ябаха нэгэшье һамбаа үгэбэгүй.
Удангүй үүр сайжа, үдэр болобо. «Дайсанай һабарһаа гарахын аргагүй гээшэ гү?..» гэһэн олон янзын бодолнууд толгой соомни багтажа ядажа байгаа һэн. Хэдэн тээһээмнай дайсанай олон сэрэгшэд бидэниие тойрошонхойнууд, шанга шангаар юуб даа абяа гаралдан, буунуудаараа ташаганаса буудаһаар, шанха дээрэмнай дүтэлжэ ерэбэ. Хайшан гэлтэйб? Яалтайб? Нэн түрүүн хармаан соохи документнүүдээ бултыень газарта булажа үрдибэбди. Немецүүд жалгын оёор хамажа, арба хүрэхэтэй хүрэхэгүй амиды үлэһэн бидэниие алуулһан зоной дундаһаа үдьхэлэн бодхоожо, нэгэ газарта суглуулаад, бултанаймнай гуталнуудые тайлуулжа, хүлыемнай нюсэгэлүүлбэд. Гэнтэ буряад шарайтай хоёр хүнэй бидэнэй дунда байхыень нэгэ һамбаанда эрьелдэн онигобоб. Адаглан харахадамни, манай нютагай Ойдопов Пунцук хүршэ Улаан-Туяагай Раднаев Абида хоёр байжа байбад. Тэндэһээ нюсэгэн хүлтэй бидэниие туужа асараад, ехэ шанга харуултай хорёо соо оруулжа, малдал адляар олон хүнтэй ниилүүлээд, нэгэ хоногто байлгаба. Тэрээн соо хүршэ Һүдэнтын Бато-Цырен Гармаевтай уулзашабаб. Дайсанай шанга һабарта бажуугдаад байһан бидэнэртэ «аргын болобол зугадаха» гэжэ бодохоһоо ондоо юун байха бэлэй! Теэд энэмнай юрын хэрэг бэшэ! «Үгы даа, заабол эндэһээ тэрьелхэ ёһотойбди!..» гэһэн бодолнууд толгой соошни түрэхэ юм.
Үглөөдэрынь бидэниие саашань ябагаар үлдэжэ, Миллерово гэжэ украин хото асарба. Һүүлээрнь тэндэһээ үлдэжэ, Киев хотын захада асаржа байлгаба.
Плендэ абтажа, концлагерьта суглуулагдаһан манай сэ-рэгшэдэй зоболон хэлэхын аргагүй, ёһотойл амидын тама гээшэнь эндэһээ эхилээ бэлэй. Иигэжэ хоёр жэл 7 hapa соо Польшын Хелм, Ченстохова, Германиин Гера, Грайс, Плауэн хотонуудай концлагерьнуудаар хаюулан, зобожо тэнээбди. Хүлдэһэн хартаабхын хальһаар шанаһан уһан шүлэн, модоной хибэдэһэ холижо бариһан хилээмэн хоолтой болohoн бидэнэртэ ямар тиимэ шадал, тэнхээ байхаб даа! Хүсэ, арга шадалаа дууһажа, ажалһаа apcahaн зониие гам хайрагүйгөөр зобоон сохижо аладаг гуримтай байһаниинь зэбүүрхэмээр юм. Үдэр бүхэндэ лагериин зониие бүлэг бүлэгөөрнь туужа гаргаад, хадын хара шулуу малтуулжа, вагонуудта ашуулдаг байгаа.
Нэгэтэ һүниин харанхыгаар Плауэн хотын лагерьһаа бидэниие тревогоор үлдэжэ гаргаад, олон нохойтой солдадуудаар хүреэлжэ, хоёр тээгүүрээ зурагар модотой харгыгаар шаг шууяа табилдан, нэгэ тээшээ туужа ябабад. Алхалжа ябаһан урдахи нүхэрэйнгөө гэнтэ хажуу тээшээ хадууран, бүрэгэд гэжэ гүйшэхыень гансата онигожо, бишье бэгзын татажа, шүрбэһөө шангадхаһан юумэдэл нюдэ балай харанхы руу хойноһоонь бүхы шадалаараа гүйшоо бэлэйб. Хойноһоомни буугай ташаганаха, нохойнуудай хусаха, немецүүдэй шаг шууяа табилдаха абяан гансата замхаба хэбэртэй. Талаамни боложо, буугай һо-мондо дайрагдангүй, амиды үлэшэбэб. Тамаһаа мултаржа гараһанаа үшөө үнэншэнэгүйб! Сүлөөдэ гарабаб, сэбэр агаа-раар һанаһан соогоо амилхада, ямар гоёб даа!
Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта гараха.
