- Жамьян-Базар Цыденович, буряад угсаатан агта хүлэгөө морин эрдэни гэжэ хүндэтэйгөөр нэрлэдэг. Та яагаад мори үсхэбэрилхэ гэжэ шиидээ hэмта?
- Yгы теэд, буряад зон наhаараа моритой ябаhан. Юундэб гэхэдэ, нүүдэл байдалтай буряадууд яагаад моригүй байха hэм даа. Хони малаа хагдан гү, али тунга ногоон дээрэ гаргажа адуулхадаа, ото ябагаар ябаха бэшэ, заабол мори унадаг байгаа. Һайн моритой байхадаа, холын замда ябаха, хэрэгээ түргэн бүтээхэ аргатай байгаа. Нохой морин хоёр хүнтэй һэтэ суг ябаа. Морин хамаг ажал хэлсэһэн, нохой буусаяа аршалан хамгаалдаг. Мүнөө хүнүүд hайн моритой байхын түлөө үүлтэр hайжаруулгын ажал ябуулжа, гүйгөөшэ моридые үсхэбэрилнэ бшуу. Хоёрдохёор, юундэ Шулуутай дээрэ морин ажал эрхилээбши гэхэдэ, хүүгэд наhанhаа тамирта дуратай, олон мүрысөөндэ хабаадаhан байгааб. Мүнөө ажахымнай «племрепродуктор» гэhэн зэргэтэй.
- Хүдөөгэй хубиин ажахыдатнай «Аргал» гэжэ нэрэ хэн үгэһэн бэ?
- Өөрөө үгөө һэнби. «Аргал» гэхэдэ, «арга», «гал» гэжэ 2 үгэ байна. Хүниие аргалха ба гуламтаяа галтай байлгаха гэһэн удхатай. Хажуугаарнь аргал яагаашье һаа унтархагүй, ууяжал байдаг. Анхан сагhаа буряадууд аргал хэрэглэжэ, гал гуламтаяа унтараагаагүй, үри хүүгэдээ дулаанаар байлгажа дааруулаагүй, гэдэһыень үлдэхөөгөөгүй. Хүүгэдтэшье нэрэ үгэхэдөө, удхатайгаар нэрлэхэ хэрэгтэй.
- Мори һойхо тухай хөөрэжэ үгыт даа.
- Тарган мори һүниин сагта һойхо гэхэ. Һойходоо, үдэшэлэн мори ажаллаад, хүлэрүүлээд, угаагаад, удаань һалхигүй, һүүдэртэй газарта уяжа, бүхэли һүни үглөөгүүр болотор байлгаха. Үглөөнэй наранай гарахада, үбһэ үгөөд, мориёо табиха. Һүүдэртэ hойhон мориной өөхэн (жир) hаладаг. Үдэртөө мори һорихо, уяха гэжэ байха. Мүнөө манай гүйгөөшэд соо тарган морин байхагүй. Урданай буряад моридой хүсэтэй, шадалтай байхадань, сэргэдэ уяжа һойдог байгаа. Ycэрэлдэжэ диилдээгүй мори голой хайр дээрэ абаашажа баридаг. Юундэб гэхэдэ, гол дээрэ һэрюун жабартай ха юм. Үглөөнэй хүйтэндэ бариһан мориной өөхэн баhал шуураха. Yшөө бүри үни сагта нэгэ урилдаанда мориёо бэлдэхэдээ, мүльhэн соо hойдог байhан. Тиихэдээ мүльhэтэй каптаж соо мори баридаг hэн. Иигэжэ 3 янзын hойлто хэгдэдэг.
- Юундэ тиимэ шангаар мори hойдог байгааб?
- Урдань Елбэрын (Жимбира) сэлеэнэй ородууд мори урилдаанда бултыень шүүдэг байгаа. Тиихэдэнь Агаhаа нэгэ лама (нэрыень мартаад байнаб) мориёо мүльhэн дээрэ hойжо ошоод урилдахадаа, хүлэгынь түрүүлэн ерэжэ, олон мал шүүжэ бусаhан. Зүгтөө мориниинь нэгэл дахин урилдажа, бэшэ гүйжэ шадахаяа болидог hэн. Тиимэ аргаар hойhон морин 4 туруунайнгаа үзүүртэ гэшхэжэ, үльмы дээрээ тэртэлзэн hүрөөд, ямаршье мори урдаа табихагүй байгаа. Тиигэжэ елбэрынхидые hуудхаруулhан гэхэ.
- Моридоо хэдынhээ урилдаанда бэлдэдэг, яажа ажалладагбта?
- Мартын хуушаар бэлдэлгэ эхилжэ, апрелиин эхеэр лаб мориндоо мордожо, hорилго хэгдэдэг. Бүхэли үбэлдөө моридоо миин байлгахагүй, хирмажа, ажаллажа, hургажа байдагбди. Хирмаха гээшэ сэбэрлэжэ хюhахые хэлэдэг ааб даа. Yнэндөө тэрэмнай мориной нидхэрэлгэ (массаж) болоно. Мориной бэедэ щётко, хирмуур г.м. юумээр ото хүрэжэ байхада, булшан шүрбэhэниинь агшажа hунажа байна. Yбэлдөө шэнгэн шуhатай гүйгөөшэ моридые ехээр ябуулдаггүй. Yдэр бүри шалааень гаргажа, газаагуур ябуулхада, хуhамаг соогоо дэбхэрэлдэжэ байха. Гүйгөөшэдые шүдэрлэдэггүй, шүрбэhэниинь hунаха, дүтэ алхадаг болохо. Һураар хэhэн хазаар тоhон соо шанаха хэрэгтэй. Мүнөөнэй морид белок, витамин ехээр эдихэ ёhотой. Тиигэжэ үбэлэй сагта үндэгэ, морхооб талхантай холёод эдюулдэгбди. Ургажа байhан малда морхооб үгэхэдэ, үндэр, хитагар болохо. Бүхы эдеэниинь hайн үбhэн обёос хоёр юм. Мүнөө хабар дэлгүүр дээрэ тонно обёос адагынь 15 мянган түхэриг сэнтэй болотороо ошоо. Шадалтай хүбүүд витаминтай ногоон зелёнко тарижа ургуулаад, адуу малдаа эдюулдэг.
- Буряад үүлтэрэй моридтой гүт?
- Сэбэр буряад үүлтэрэй морид үгы болонтоһон гэжэ мэдэнэбди, хуу халта ондоо шуhатай болоо. Мүнөө ород ба буряад үүлтэрэй моридhоо гараhан түлые би «забайкалиин гуран» гэжэ хэлэдэгби. Ёһотойл мориндо дуратай нютаг олоороо оролдожо, адуугаа тэжээжэ барина. Агын гүйгөөшэдые харабал, үнэндөө һайн дураараа хүдэлдэг хүнүүдэй (любители) хүсөөр үсхэбэрилэгдэнэ. Материальна талаар урмашуулга (стимулирование) гэжэ үгы, адууhанай мяхан үнэгүй, үнэндөө гаршаяа хаахамнай хэсүү даа.
- Бууса дээрэтнай мори hорёоной hургуули бии. Хэдыдэ хүүгэдтэй хүдэлжэ эхилhэмта?
- 1990-ээд онуудай хүшэр сагта нютагтаа туhа хүргэхые оролдообди. Тэрэ үедэ наймаада багашуулай хоол (детское питание) үгы болоод байгаа. Шулуутайн hургуулиин интернат үхибүүдээ халуун эдеэгээр хангадаг hэн. Хүүгэдые хооллуулхын тула жэл бүри 2 адууhа, үхэр абаашажа, спонсор болодог байгааб. «Биб» гэнэ бэшэб, тиихэ үедэ хүнэй байдал муу, туhа хүргэхөөр хүүгэд олон байгаа. Тиигээд морин дээрэ урилдаха хүнгэн шэгнүүртэй ахалагша ангиин хүбүүд хэрэгтэй hааб даа. Хоёр юумэ нэгэдүүлжэ, хүүгэдтэ туhаламжа үзүүлхэ гэжэ бодоод, түрүүн байдал муутай үхибүүдые хүдөөгөө асаржа эдеэлүүлээд, хооллуулаад, хубсалуулаад байлгадаг байгаабди. Һүүлдэ «ганса иигээд байха бэшэ, гүрэниие татаха байгаал даа» гэжэ бодоод, Агын аймагай захиргаанай толгойлогшо Валерий Цыцыковтэй уулзажа, «тиимэ хүүгэд байна, мори hорилгын ДЮСШ нээжэ туршаял даа» гэжэ хандахадамни, аhан түрүүн ехэ дэмжэлтэ үзүүлhэн. Тиигэжэ Агын аймагай ДЮСШ-гай нэгэ штат нээгдэжэ, мори hорёоной hургуули хүтэлбэрилжэ эхилээб. Тиигэ тиигэhээр Урда-Ага, Сахюурта, Амидхааша, Ага-Хангил, Ага тосхон г.м. бүхы тойрогоймнай нютаг нютагуудай hургуулиин хүүгэд мори hорёондо ябадаг болоо.
- Хүүгэдые яагаад hурганабта?
- Мори hорёоной hургуулида хүүгэд хүлэг морёор сэнгэнэ бэшэ, мориндо hураха ёhотой. Морин бүхэн өөр өөрын абари зантай, ухаан мэдэрэлтэй амитан. Хүн үглөөнhөө үдэшэ орой болотор мори ажаллажа, хүлhөө гаргаад, агта хүлэгөө мэдэдэг болоно. Ажал хээгүй аад, «мори мэдэхэб» гэжэ хэлэжэ болохогүй. Һайн шодоогууд моринтоёо ниилэн, нэгэ бүхэли болоод урилдадаг. Иимэ зорилготой манай ДЮСШ.
- Жэшээлэн хэлэбэл, хэд эндэ hураhан бэ?
- Ага-Хангилай мори hоригшо Ошор Пагмаев, манай нютагай Базар Базаргуруев гэгшэд эндэ hуража гараhан. Би Базарые барилдаанда түлхилсэhэн хүн гээшэб. Мориндо дуратай Цырендоржи Долгоров, Эрдэм Самбуев, Саян Дамдинов, Санжей Дондоков гээд hургаhан хүбүүдни олон даа. Шодоог ябаhан нютагаймнай Альбина Карымова басаган мүнөө Кемеровэдэ эмшэнээр хүдэлнэ.
- Һайнта даа, тодорхой харюунуудые үгэhэндэтнай баярые хүргэнэбди!
