Дасан дугангууд соохи хоргой торгоор хэһэн шэмэглэл гол түлэб жиндагуудай хүсөөр бүтээгдэдэг урдын заншал юм. «Агын Буряадай академи» гэһэн бэеэ дааһан коммерческэ бэшэ нэмэлтэ һуралсалай эмхиин һуралсалай таһагые даагша Баирма Дашиевагай тэмдэглэһээр, энэ заншалаа сахижа, бурханай номуудта жанша оёхо болон хуушыень заһабарилха ажалнуудта зониие хабаадуулха тухай дасанай хүтэлбэри бодомжолдог байгаа.
Тиин Агын дасанай «Сокровищница знаний: буддийское письменное наследие Южной Сибири» гэһэн удаан болзорой түлэблэлөө бэелүүлжэ эхилхэдээ, һанаһандаа хүрэһэн байна. Проектын хэмжээндэ оёдолой машинануудые, оверлок, шара ба улаан үнгэтэй бүдүүдые абажа, жиндагуудаа жанша оёхо буянта хэрэгтэ хабаадуулха аргатай болоо бшуу.
Мүнөө Согшон дуганай 1-дэхи дабхарай 42 лабри бүтэжэ байна. Саашадаа 2-дохи дабхарай лабринууд оёгдохо ёһотой.
Дасанда ямаршье ажал хэхэдээ, нэн түрүүн, гурбан эрдэнидэ – Бурхан багшада, Бурхан багшын номдо болон Бурхан багшын шабинарта хэһэн ажалаа үргэнэбди. Буддын шажанай хэрэгсэлнүүдые бүтээжэ, олоной туһада үргэһэн хүн буян хуряажа, удаадахи наһандаа һайн байдалтай газарта түрэхэ гэжэ «Сутра о карме» ном соо бэшэгдэһэн байдаг. Агада ямар тиимэ, буддын шажанда хэрэгтэй зүйлнүүд бүтээгдэнэ гээшэб гэжэ тобшохоноор тайлбарилая.
Агын дасанай «Сокровищница знаний: буддийское письменное наследие Южной Сибири» гэһэн удаан болзорой түлэблэл президентын грантда хүртэһэн гэжэ бэшээ бэлэйбди. Энэ түлэблэл бэелүүлгэ 2018 оной ноябрь һарада эхилээ, 2021 оной ноябрь һарада дүүрэхэ ёһотой.
Түлэблэлэй хэмжээндэ дасанай номой сангай номуудай гадар – жаншанууд шэнэлэгдээ. Дасанай номой санда 3500-гаад ном бии, тэдэнэй тэн хахадайнь жанша шэнээр оёхоор, зариманиинь заһабарилхаар болонхой байгаа. Зуугаад жэл соо, хэзээшье, муу болоо ааб даа. Тиимэ жаншануудые шэнэлэлгэдэ 500 метр бүд абтаад, олон тоото жиндагуудай хабаадалгатайгаар ехэ хэмжээнэй ажал түсэблэгдөөд байба.
Теэд эгээл тэрээхэн үедэнь – апрель һара соо коронавирус үбшэн һүжэршэлэй. Яахаб? Арга хургаа олоо һаа, ямаршье байдалһаа гараха зүргэ олдодог хамнай. Тиимэхэн зүргэшье олдоо. «Агын Буряадай академи» гэһэн бэеэ дааһан коммерческэ бэшэ нэмэлтэ һуралсалай эмхиин һуралсалай таһагые даагша Баирма Цыреновна Дашиева болон Агын дасанай ахамад нягталан тоологшо Дарима Баторовна Доржиева хоёр тусгаар оролдосотойгоор энэ ажал эмхидхэһэн байна. Номой жанша улаан, шара болон ногоон үнгэнүүдээр оёгдодог юм. Эмхидхэгшэд тиимэ үнгэтэй бүдүүдые бүридхэжэ, тэдэ бүдүүдээ хэбүүдтэйнь нарин нягтаар оёдог уран гартанда гэртэнь абаашаа. Тиигэжэ май һараһаа Ага, Амидхааша, Урда-Ага – дүтын нютагуудаар ябажа, оёхо зониие оложо, эгээл багань 30*30 см, тон томонь «Ганжуурта» 120*120 см хэмжүүртэй жаншануудые оюулаал даа.
Жаншаар ном орёоходо, номой нэрыень бэшэхэ домтор байдаг. Тиимэ домторнуудынь аминдаа оёгдоо. Дээрэ нэрлэгдэһэн проектын хэмжээндэ Дмитрий Шаханов, Бальжинима Дондоков болон Даши Будажапов ламанар бурханай номуудые ажаллана: тоолоно, гуримшуулна, электронно хэбтэ оруулна... Тиигэжэ бэлэн болгоходоо, шэнэ жанша соо орёогоод, нэрыень бэшээд, һуури һууридань ябтална.
Номой жанша оёхо буянта хэрэгтэ эгээл эдэбхитэйгээр Амидхааша, Урда-Ага, Дулдарга, Табтаанай, Зүдхэли, Үзөөн һуурингуудай, Ага болон Могойто тосхонгуудай ажаһуугшад хабаадаба.
Жаншанууд оёгдоо, проект бэелүүлэгдээ. Теэд энээгээр дасанай хүтэлбэриин һанаан амараагүй, проектын хэмжээндэ эхилһэн ажал үргэлжэлүүлэгдээ бшуу. Бүдүүд рулон рулоноор абтаһан байгаа. Тиимэһээ лабри оёхо шиидхэбэри абтаа. Лабрида гурбын үнгын торгон ороно: хүхэ, улаан, шара. Хүхэ үнгэтэй бүдэй хэдэн рулон дасанай склад соо байгаа. Энэ бүдэй үнгэ лабрида таараха гү гэхэшэлэн орёо асуудалай гараа һаань, Б.Дашиева Д.Доржиева хоёр дасанай шэрээтэ Бадма ламхайтай ходол зүбшэлсэжэ байгаа юм. Тиихэдэ хүнэй үргэһэн бүдшье суглараа.
Лабри гээшэ дуганай үһээдэ (потолок) хадагдадаг шэмэглэл юм. Табан үнгын хоргой адлихан тэбхэлжэнгүүд болгон зохёогдодог: ногоон үнгэһөө эхилээд, саашаа улаан, шара, сагаан ба хүхэ үнгэнүүд нара зүб оёгдодог.
Захаарнь шара, улаан, ногоон үнгэтэй, нара зүб хумижа оёһон зурамууд ородог. Иимэ нарин нягта оёдолтой, тогтууригүй, һэбэридэг хоргой торгоор бүтээгдэдэг ажал тэсэмгэй байжа, даамайханаар һуужа хэхээр. Лабри 3,80*3,80 см хэмжээнэй байдаг, хэдэн эбхэлеэ хуняадаһатай тэбхэр байхадань, ехэ бүд ородог ха. Нэгэ лабрида 15-17 мянган түхэригэй бүд хэрэгтэй. Юундэ иимэ сэн гаранаб гэхэдэ, зарим бүдынь Ага, Могойтоһоо нюруу сэнгээр абтана, зариманиинь Хитадһаа почтоор захигдаа, Хитадай ба Монголой хилэнүүдэй хаагданхай байхада, зарим наймаашадай сэнгээ бодхоохошье ушарнууд байгаа...
Баирма Цыреновна Дарима Баторовна хоёр академиин байшанай гурбан кабинет соо лабри оёхо эрхэ нүхэсэл зохёогоо, тэндээл хэрэгтэй бүдүүдээ, зэр зэмсэгээ бэлдээд, дасандаа үргэл хэжэ, һайн дураараа лабри оёхоорби гэһэн уран оёдолшодто тэдэнээ тарааһан байна. Түрүүн Амидхааша дээрэ хүдэлөө. Анхан дасанай кассада һуудаг байһан уран гартан Бутит Лубсанцыренова бадан, жалсан заһабарилаа, тоогүй олон жанша шэн наринаар оёо, үшөө лабри оёжо байнхай. Амидхаашын ажаһуугшад Цыцыгма Дондокринчинова ба Римма Жамбалон хоёр гунгарбаагай урда тээ хахадсаань байдаг долоон лабри уран сэбэрээр оёо.
Урда-Ага дээрэ түрүүн Цыренханда Даржаеватай хүдэлөө. Бүд абаашажа үгэхэдэнь, тэрэнь уран гартай зондоо жанша оёхыень тараадаг байгаа. Эдэбхитэд жэгдэ хүдэлөө, харин һургуулиинь технологиин багша Чимитжаб Жамсаранова уран наринаар олон жаншануудые оёһон байна. Урда-Агын һургуулиин 11-дэхи ба 14-дэхи выпускынхид сугларжа, лабри оёо.
Ага тосхондо ажаһуудаг оёдолшон, наһанайнгаа амаралтада үнихэн гараһан Осорма Цыбенова шанартайханаар жанша оёод, өөрынгөө бүдөөр хэдэн олбогой гадар шэнэлээ. Үшөөшье оёхо һэм гэжэ дурадхахадань, олбогуудтайгаар шэнэ бүдүүдые абаашажа үгэһэн байна. Түрүүшүүлэй тоодо үндэр наһатай Рыгжидма Моритуева оёдол хэлсээ юм.
Дасанай хүтэлбэри эмхинүүдтэ гаража, өөһэдын бүдѳѳр лабри оёжо хамһалсыт даа гэһэн удхатай хандалга бэлдэһэн байна. Тэрэ хандалгаяа дасанайнгаа сайтда болон вайберай группа руу табиһаниинь, Агын 1-дэхи дунда һургуулиинхид уряаень халан абаа. Тиигэжэ Алдар Будажапов захиралайнгаа хүтэлбэри доро нэгэдэхи һургуулиин багшанар хоёр лабриин мүнгэ өөһэдөө суглуулаа. Түрүүшынь лабриин бүд 15,5 мянга гаран түхэригэй болоо, хоёрдохиинхинь хэды мянгаар үнэтэй болошоо... Тиигэжэ багшанар технологиин кабинет соо сугларжа, богонихон болзор соо оёдол хэһэн байна.
Бүри Улаан-Үдэдэ ажаһуудаг Римма Бальжинимаева ба Татьяна Баторова нүхэдтэеэ энэ ехэ ажалда хубитаяа оруулһан байха юм. Тиихэдэ Согшон дуганай 1-дэхи дабхарай гунгарбаагай лабри Шулуутай нютагай Рая Пагмаева оёо.
Табтаанайн ажаһуугшад Бальжит Нимбуева (Жанчипова) ба технологиин багша, библиотекарь Норжимо Морхоева хоёрой ударидалга доро Сэсэг Жамбалдоржиева, Долгор Сономова, Рыгзындулма Бадмаева г.м. нютагайхид өөһэдөө мүнгэ суглуулаад, хоёр лабри богони саг соо наринаар, гоёор оёод асаржархёо. Агын тойрогой гимназиинхид, Агама Батомункуева нүхэдтэеэ, Саяна Мижитдоржиева түрэлхидтэеэ, Агын ДДТ-дэ хүдэлдэг Бутитханда Сампилова Цыпелма Хабитуева хоёр болон Ирина Дондокова нүхэдтэеэ лабри бүтээжэ, үргэл хээ. Гэр бүлөөрөө оёод ерэһэн зон бии, жэшээнь, Мункобалдан, Мункожаргал, Мункобаир, Бадма Цыбиковтэн, Могойто тосхондо ажаһуудаг Дулма Бубеева, Баирма Батоцыренова, Балма Цыденешиева. Эндэ һая һүдэнтынхид ерэжэ, лабри оёхо бүд абаад ошоо ха.
Дуганай нэгэдэхи дабхарай лабринуудай хүсэнтэхэ болоод байхада, оёдолойнь зүб бурууе дахяад сэгнэжэ, хаража бүридхэхэдэ, нэгэ хэдынь буруу оёгдоһон байба. Тэдэниие абаад, Урда Агын Долгор Бальжинимаева, Баира Жалсараева, Бутидма Хончинова, тиихэдэ Долгор Цыренжапова нүхэдтэеэ, Амидхаашын Бутит Лубсанцыренова гэгшэд шэнээр схемээр оёо.
Зариман өөһэдынгөө оёдолой машинануудые асараад оёно. Зариман сасагуудые оёхо ажалда хабаадуулагдана. Торгон бүд һэбэрихэдээ бэлэн, тиихэдэнь тэрээн бүринь оверлоогдохо ёһотой, эндэшье гар хэрэгтэй. Бүлэг зон, выпуск выпускээр хамтаржа, эмхи зургаанууд бүдөөр хандиб үргэһэн байна.
Мүнөөшье оёдолой ажал ябуулагдаһаар. Теэд Согшон дуганай досоохи шэмэглэлдэ хубитаяа оруулһан хүн бүхэнэй нэрэ обог газетынгээ нюур дээрэ нэрлэхэ аргагүймнай харамтай...
Майдари хуралай эхилтэр, 2020 оной июлиин 24 болотор, Согшон дуганай 1-дэхи дабхарай 42 лабри бүтээд байгаа. Эдэбхитэйгээр лабри оёлго коронавирус үбшэнэй дэлгэржэ, карантинай соносхогдоод байһан сагта тудаа. Иимэ орёо сагта тахал үбшэн һэргылэлгын гурим ёһо руунь сахижа, эмхидхэлэй ажалай үндэр хэмжээндэ ябуулагдаһыень тэмдэглэмээр. Саашадаа 2-дохи дабхарай баһал 42 лабриин тэн хахадайнь - хорёод лабри оёлгодо жиндагуудай туһаламжа хэрэгтэй. Олоороо хэһэн хүсэтэй гэдэг, эдэшье лабринууд һаядаа бүтэхэ бэзэ.
2021 ондо Агын дасанай байгуулагдаһаар тэбхэр 210 жэл гүйсэхэ, энэ ойн баяраа Согшон дуган анханайнгаа һүр жабхалантай түхэл шарайда оронхой угтажа, хүн зоной сэдьхэл баясуулхань лабтай.
