Советскэ Союзай Баатар Базар Ринчиногой мүнхэ дурасхаалда зорюулагдаһан барилдаагаар мүрысөөнэй боложо байха үедэ «Бурятская национальная борьба «Бүхэ барилдаан» как фактор этнической идентичности народа» гэһэн нютагууд хоорондын эрдэмэй ба дүршэл абалгын конференци үнгэргэгдэһэн байна.
Сенатор Баир Жамсуевай үүсхэлээр тус конференци эмхидхэгдэжэ, буряад барилдаанай мүнөө үеын байдал тушаа шухала хөөрэлдөөн болоо.
Бүхэ барилдаан гээшэ угсаата арадаймнай наадан. Бүхэшүүлэй шамбай шадалаа үзэлсэхэ, дүрэ мэхэеэ буляалдаха нааданай ямаршье найр шэмэглэдэг байһаниинь эли.
Мүнөө Россида, Хитадта, Монголдо ажаһуудаг буряадууд бүхэ барилдаагаар мүрысөө өөр өөрын дүримѳѳр эмхидхэдэг. Барилдаа нэгэ дүримтэй болгохо асуудал шиидхэгдээгүй байһаар зандаа. Манай гүрэндэ бүхэ барилдаа нэгэ дүримтэй болгохо талаар түрүүшын алхамууд 2005 ондо хэгдэһэн. «Алхана» үндэһэн сэсэрлигэй дэбисхэр дээрэ үнгэргэгдэдэг бүхэ барилдаа хүгжөөхэ тухай конференцидэ Буряад ороной, Шэтын болон Эрхүүгэй можонуудай, Усть-Ордагай ба Агын тойрогуудай, Санкт-Петербург хотын -хамта 100 гаран түлөөлэгшэд хабаадаһан байгаа. Тэнддэ бүхэ барилдаа нэгэ дүримтэй болгохо тухай шиидхэбэри абтажа, хуулита ёһоор баталагдаһан байха юм. Конференцидэ хабаадагшадай тэмдэглэһээр, 2005 ондо баталагдаһан барилдаанай дүримүүд сахигдажа байһанаа, сагай ошоходо, нютаг бүхэн өөр өөрын һэлгэлтэнүүдые оруулдаг болоо бшуу. Тиимэһээ Эрхүүгэй можодо, Буряад орондо, манай хизаарта дүримүүд илгаатай болошоо. Энэ асуудал шиидхэхын тула тус конференци Агада эмхидхэгдэбэ.
Тойрогой Захиргаанай хүтэлбэрилэгшын орлогшо - социальна һалбариин хүтэлбэриин дарга Билигма Будаева элидхэл соогоо бүхэ барилдаанай түүхэ, арадай аман зохёолһоо абтаһан суута бүхэшүүл тушаа хөөрөө. Манай хизаарай түүхэһээ харахада, 1834 ондо Сүүгэлэй дасанай найрта буряад барилдаагаар түрүүшын мүрысөөн үнгэргэгдэһэн байна гэжэ уран зохёолшо Дамбинима Цырендашиев «Сүүгэлэй дасан» ном соогоо бэшэһэн юм. Тиихэдэ Агын дасанай эмшэ лама Ринчин-Самбу Данжинов барилдажа, олониие диилэһэн. Нютаг бүхэн өөр өөрын суута абарга бүхэтэй байһан. Жэшээлхэдэ, Һүдэнтэдэ Пүдхы бүхэ гэжэ хүн баабгайе диилэһэн гэхэ. Согто-Хангилда, Алханада, бэшэшье нютагуудта түүхэ домог болоһон бүхэшүүл байһан ха. Барилдааша угай бүхэшүүл оршон үедэ үсөөн бэшэ. Урда-Агада шүүгдэхые мэдэдэггүй Дугарай Анчик гэжэ бүхэ ажаһууһан, тэрэнэй бүхы найр наадануудта оройлдог байһыень түүхэ гэршэлнэ. Дугарай Анчигай үри һадаһан - зээ хүбүүн болохо Цыбик Максаров оршон үедэ холо ойгуур мэдээжэ бүхэ юм.
Тойрогой Захиргаанай тамир хүгжѳѳлгын таһагай дарга Булат Бальжинимаев үгэ абахадаа, бүхэ барилдаа тамирай үндэһэн янзануудай Бүхэроссиин реестртэ оруулха тухай хэлээ: «Хэрбэеэ гүрэнэй реестртэ оруулбал, бүхэ барилдаан дээгүүр дэмжэлтэ абаха аргатай. Бүхэ барилдаанай бүхэроссиин федераци байгуулагдажа, тамиршадта нэрэ зэргэнүүдые олгуулха арга бии болохо бшуу. Мүн тиихэдэ бүхэ барилдаа уласхоорондын нэгэ дүримтэй болгохошье найдал бии. Ерэхэ зун Агада үнгэргэгдэхэ «Алтаргана» нааданда буряад барилдаагаар мүрысөө нэгэ дүримтэйгөөр үнгэргэхые зүбшэн хөөрэлдэхэ хэрэгтэй. Агада буряад барилдаагаар олон мүрысөөнүүд жэл бүри эмхидхэгдэдэг. Тодорхойлходо, «Зунай наадан» гэһэн соёлой-тамирай спартакиада, нангин шүтөөнтэ Алхана уулын үбэртэ үнгэргэгдэдэг «Алханын Ехэ шан», Советскэ Союзай Баатар Базар Ринчиногой дурасхаалай, Шэтын эмнэлгын академиин ректорэй шангай түлѳѳ мүрысѳѳнүүд, мүн дасан дугануудай наадануудта бүхэ барилдаан болодог гээшэ». Булат Нарановичай тэмдэглэһээр, һүүлэй үедэ Үбэр Байгалай хизаарта тамирай үндэһэн янзануудаар амжалта туйлаһан тамиршадта нэрэ зэргэнүүд олгогдодог болонхой. «Алтаргана» нааданда бүхэ барилдаанда оройлһон тамиршадта «Арадай абарга», «Арадай заан», «Арадай харсага», «Арадай нашан» г.м. тамирай нэрэ зэргэнүүд үгтэхэ юм. «Алтаргана» нааданай хоёр удаа абарга болоһон бүхэдэ «Арадай аян абарга», гурбан удаа «Арадай дархан абарга» гэһэн нэрэ зэргэнүүд олгогдохоор түсэблэгдэнэ. Мүнөөдэрэй байдалаар 12 тамиршад «Тамирай үндэһэн янзануудаар хизаарай тамирай мастер» гэhэн нэрэ зэргэтэй болоод ябана. Россиин дэбисхэр дээрэ, буряадуудай олоор ажаһуудаг гурбан орон нютагаар бүхэ барилдаагаар мүрысөөнүүдые, уулзалгануудые эмхидхэжэ байхань шухала. Оршон үедэ иимэ хэмжээ ябуулганууд эмхидхэгдэнэгүй. Аяар холын 1957 ондо гурбан ороной бүхэшүүлэй хоорондо спартакиада үнгэргэгдэһэн байна.
Хизаарай дүрэ буляалдаата барилдаанай федерациин юрэнхылэгшэ, хизаарай тамирай үндэһэн янзануудые хүгжөөлгын түбэй директор Дашинима Батоболотов элидхэхэдээ, буряад барилдаанай дүримүүд дээрэ тодорхойгоор тогтоо. 17 жэлэй cаада тээ Алханада баталагдаһан дүримөөр бүхэ барилдаагаар мүрысөөн хизаарта эмхидхэгдэдэг. Тойрогой барилдаашад мүрысөөндэ хабаадахаяа Буряад орон, Эрхүүгэй можо ошоходоо, тэдэнэй дүримөөр барилдадаг. Хэзээшье, хари газарта Агын хүбүүд өөһэдын дүримөөр барилдангүй, тэдэнэй дүримөөр барилдаха баатай болодог гээшэ.
Конференциин үргэлжэлэлдэ Буряад ороной дүрэ буляалдаата барилдаанай федерациин вице-юрэнхылэгшэ Батор Дагбаев, Усть-Ордагай тойрогой Захиргаанай тамирай үндэһэн янзануудые хүгжөөлгын таһагай даргын уялга дүүргэгшэ Валерий Алексеев гэгшэд һанамжануудтаяа хубаалдаа. Хизаарай барилдаанай федерациин вице-юрэнхылэгшэ Владимир Цэдашиев үгэ абажа: «Барилдаа нэгэ дүримтэй болгохын тула Буряад ороной, Эрхүүгэй можын, Үбэр Байгалай хизаарай тамирай хүтэлбэрилэгшэд ажалай бүлэг байгуулха ёһотой. Хамба лама буряад барилдаагаар мүрысөөндэ тамиршадые хүл нюсэгөөр барилдуулхые оролдодог. Энэ буруу. Барилдагша хүн хибэс дээрэ гарахадаа, заабол гутал үмдэһэн байха ёһотой. Һүргуулиин һурагшадта кроссовко үмдөөд гарахадань болоно. Харин бүдүүн зон заабол гуталтай байха», - гэжэ онсо тэмдэглээ. Удаань зүблөөндэ хабаадагшад һанамжануудтаяа хубаалдахадаа, бүһэ гээшэ эрэ хүнэй һүлдэ тэмдэг болоно гэжэ хэлэбэд. Барилдагша хүн талмай дээрэ заабол бүһэтэй гараха. «Бүһэ» гэжэ үгэһөө «бүһэтэй» гэжэ үгэ гараһан тухай дэмыдэ хэлэгдэдэггүй.
Сенатор Баир Жамсуев түгэсхэлэй үгэ абахадаа, иигэжэ хэлээ: «Буряад барилдаагаа хүгжөөхэ, дэмжэхэ ёһотойбди. Саха-Яхад орондо «Хабсагай», Тывада «Хүреэш» арадай үндэһэн барилдаан гүрэнэй дэмжэлтэ абадаг. Юундэ буряадууд арадайнгаа наада дээшэнь үргэжэ шадахагүй байнабибди?! Энэ - муу ябадал. Дзюдо гээшэ япон арадай юрын наадан байһан аад, Олимпиин нааданда оротороо хүгжөө бшуу. Тиимэһээ бүхэ барилдаанда анхарал хэрэгтэй».
Бүхэ барилдаа нэгэ дүримтэй болгохо талаар гол хөөрэлдөөнэй үедэ һанамжанууд шагнагдаа, дурадхалнууд ороо. 2005 ондо Алхана уулын үбэртэ үнгэргэгдэһэн конференци дээрэ абтаһан дүримүүдые шэнээр баталха тухай хэлсэбэ. Буряад барилдаагаар мүрысөөнүүдые гурбан нютаг өөһэд өөһэдын һанаһан дүримөөр үнгэргэнгүй, эбээрээ зүбшэжэ, нэгэ дүримтэй болгохо гэлсээ. Тойрогой, Буряад ороной тамирай талаар ажал ябуулдаг мэргэжэлтэд баһал һанамжануудтаяа хубаалдаа, эрхүүгэйхид онлайнаар элидхэлнүүдые хээ. Мүнөө зун Агада үнгэргэгдэхэ «Алтаргана» наадан болотор барилдаа нэгэ дүримтэй болгохо гэжэ шиидээ. Тэрэ болотор үшөө конференцинүүдые, мүрысөөнүүдые үнгэргэхэ тухай хэлсээ юм.
Эрдэни ЧИМИТДОРЖИЕВ.
Конференцидэ хабаадагшад.
