Шагай гээшэ хониной хойто хүлнүүдэй яһанда оролсоно. Гуяын хара мяхан соо можо ба шагайта хоёрой хоорондо тойн байдаг. Шагайта ба тагалсаг хоёрой хоорондо шагай борьбын яһаар холбоотой юм. Хонхор талань зосоо тээшээ, бүхэ талань газаа тээшээ, үхэр талань борьботой холбоотой байдаг. Тэмээн талань шагайтатаяа хоёр бүхэнгөөрөө тааралдаһан үе мүсэ болоно.

Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха халуун хушуута мал, хонгор дайдынгаа шэмэг хун сагаан хонин эрдэниингээ шагай буряад зон сэбэрхэнээр мүлжэжэ суглуулдаг юм.

Монгол угсаата арад зон эртэ буурал үe caгhaa эхилжэ, малаа үүсэлээд, мяхыень шанажа эдихэдээ, үүсынгээ һээр һайса мүлжөөд, тэрэ һээрэйнгээ яһа нюдаргаараа шаажа, заал һаа хухалдаг ёһотой юм.

Хэрбэеэ һээр хухалаагүй һаань, үүсэлүүлһэн малай һүнэһэн һээрэй яһанай нүхөөр гараад зайлажа ябашаха гэжэ хэлсэдэг. Һээрэй яһа нюдаргаараа шаажа хухалхадань, малай һүнэһэн шагайда эрьелдээд, татуулаад, гэр тойроноо, һүрэг малайнгаа хоорондуур ябажал байха ха.

Иимэ ушарһаа буряад зон малайнгаа шагайнуудые хаядаггүй юм. Буусаяа урилжа зөөхэдөө, айлай шагайгаа орхёо, мартаа һаань, шагайдаа байһан малай һүнэһэн эзэнэйнгээ хойноһоо гурбан дабаа дабатарнь дахажа хараад байдаг юм гэлсэдэг. Бусажа, мартаһан шагайгаа абаагүй һаань, шагайдаа үлэһэн һүнэһэн эзэнэйнгээ буусаһаа тала руу зайлажа ошоходоо, тэрэ айлайнгаа бэшэ малай һүнэһэнүүдые дахуулаад ябажа магадгүй. Буряад зон эртын буурал caгhaa хойшо шагайнуудаа тугал тулам соохоно суглуулжа, адуу малайнгаа үдэсэтэй, олон боложо байхын түлөө, малайнгаа гарзада орохогүйн түлөө нарин нягтаар хадагалдаг байһан даа. Сүлөөтэй сагтаа хүүгэдтэеэ шагайгаар наадажа, малайнгаа һүнэһэ һүлдэ хүхеэн баясуулдаг, үдэжэ олон болохыень наашалуулдаг байгаа. Хирэ-хирэ болоод лэ, шагайгаар хүүгэдэй наадахада, малай һүнэһэн урмашан баясадаг гэхэ.

Энээхэн эртэ урда сагһаа гуримшаһан ёһо заншал алдаһан айл хотон малаар хомор аад, ашаг шэмээрнь хоолойгоо тэжээхэ арга шадалгүй болоно гэжэ тоологдодог байһан лэ даа. Урдань буряад хүүгэдэй нааданхайн тон хомор байһан дээрэһээ айл бүхэн туулмагаар дүүрэн, хэдэн зуугаад шагайтай байһан.

Шагайнуудай буудал табан янзын түхэлтэй, тэдэнээ табан хушуун мал болгон нэрлэдэг. Буудалаарнь нэрлэ-хэдээ, бүхэ (хонин), хонхо (ямаан), морин, үхэр, тэмээн гэдэг.

Шагай ехэнхидээ баруун гараараа хатиижа наададаг. «Дүрбэн бэрхэ» гэжэ нааданда шагайн 4 янзаар буухань ехэл хомор юм. Хаа-яа 1-1 морин, хонин, ямаан, үхэр буухал даа. 4 хони, 4 ямаа, 4 үхэр, 4 мори баһал буулгажа наадахань һонин һэн. Олон янзын нааданууд байхал даа, тиимэһээ шагайнуудаа будадаг байһан юм. Шэнэһэнэй зузаахан холтоһо үйрүүлэн, хуһан модоной шүлтэ нэмээдшье, һонгинын хальһанда, хатаһан олон янзын үбһэн соошье бусалгахада, хүрин, улаан, шара г.м. үнгэтэй болохо. Үхэһэн, үбшэлһэн гү, али шоно, нохой, доргондо барюулһан хониной шагай абадаггүй юм, һэе болоһон яһанһаа xүн бузарха (үбдэхэ, зобохо гэнэ). Үehөө үедэ дамжуулдаг байһан дээрэһээ элэһэн шагайнууд хуушаржа шарлаад мүлиршэһэншье байгша һэн.

Мал жэжэ, томонууд ха юм, тиимэһээ шагайнуудшье томо ба жэжэ, хүндэ ба хүнгэн байхал даа. Бага малай шагай жэжэ байгаа бэд даа. Шанагдаагүй гү, али түүхэйшэгээр сэбэрлэгдэһэн шагайнууд шэлдэн, хүндэ шанартай байха. Газаа хээрэ, һалхи наранда хэбтэһэн шагайнууд хүнгэн, саб сагаанууд байха. Ямаршье шагай өөрын онсо үүргэтэй. Хүндэ шагайе шангахан няһалхада тудасатай юм. Хүнгэн шагайе хонходожо няһалха. Шагай шүүрэжэ наадахада, хүндэ шагай һайн байха, хүнгэн шагай тогтосо муутай юм. Шагай наадан бүхэн өөр өөрын тусхай дүримтэй ааб даа.

Шагайнуудаа суглуулжа, зуун шагайтай болоо haa, торгоор туулмаг оёод, нэгэ шагай хэжэ хадагалаад, гэрэйнгээ хоймор талада үлгэдэг юм. «Малаймнай ашаг шэмэ торхоор дүүрэн дэлбэржэ байхань болтогой, хони малаймнай тоо толгой талаар дүүрэн үдэжэ байхань болтогой», - гэжэ зальбарха. Зүгөөр хэды шагайтайбибди гэжэ хүндэ хэлэхэгүй гурим байгаа. Зуун шагай «торгон шагай» гэжэ нэрэтэй. Энэнь бүхы малайнь тоо болоно. Хоёр зуун шагайтай болоходоо, хоёрдохи торгон туулмаг оёжо, тэрээн соогоо үшөө нэгэ шагай хээд, энэ шагайгаа энхэ тайбаниие сахигша, элүүр мэндые түхөөгшэ «мүнгэн шагай» гэжэ нэрлэхэ. Гурбан зуун шагай «алтан шагай» болоходоо, ажамидаралые арюудхагша шагай болоно. Баһал торгон тулам соо хэжэ, хоймортоо үлгэхэ ёһотой. Иимэ заншал байһан юм даа.
Буряад зон шагай суглуулаад, нэгэ шагай бурхандаа үргөөд байха. Ногоон торгон бүд дээрэ табан хушуун малайнгаа дүрсэ табяад байдаг. Үглөөгүүр бүхэндэ табан шагай гар соогоо барижа һэжэрээд, хатиижа хараад, һөөргэнь суглуулха. Энэнь мал адууһамнай һайн байг, өөһэдөө элүүр энхэ, мэндэ амгалан байябди гэһэн удхатай.

Баруун шагайнуудые суглуулжа, хара, улаан үнгэтэй болгоод, бөөнэрэй үзэл үзэдэг баһа нэгэ заншал байха. Али гэбэл хэшэгтэ баруун шагайтын ородог хадань шагайгаарнь оложо, алдуугүйгөөр басагаяа, бэриеэ хэшэглүүлхэнь шухала. Баруун шагайтын - хэшэгэйнгээ шагай абажа хадагалха.

Шагай баруун гү, али зүүн гү гэжэ олохын түлөө баруун гарай эрхы хургаяа морин дээрэ таби-ха, тэмээн руунь харуулжа табихада, долёобор хурган хонхор соо орохо ёһотой. Энэнь баруун шагай. Зүүн шагай зүүн гараараа олодог. Морин дээрэ эрхыгээ табяад, долёобор хонхортонь (ямаандань) тудалдаха ёһотой.

Хүдөөгэй малша буряад-монгол арад зон жэлэй дүрбэн сагта мал ажахыгаа, тэрэнэйнгээ ашаг шэмые сэгнэжэ, табан хушуун малайнгаа һүнэһэ һүлдые дээрэ үргэн, зальбаран сахижа ябадаг. Үри хүүгэдэйнгээ гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргэн, хүл дээрээ бодожо гарахадань, эхэ эсэгэ эд зөөри, мал адууһа үгэхэһөө гадна шагайнуудаа хубаажа үгэдэг байгаа. Иигэжэ малайнгаа һүнэһэ һүлдэ хайрлан сахижа ябаһан айлнууд саашадаашье малаа гай гарзада оруулангүй, һанамжа һайтайгаар, ажалша бэрхээр ажалаа хэжэ ябадаг юм. Иимэ айлнууд буянтай, хэшэгтэй, баян дэлгэр ажаһууха, айл аймагтаа хүндэтэй ямбатай байха.

Шагайгаар үзэл үзэдэг ёho бии. Урда сагта дасан хиидтэ галай аюул боложо, бурханай номуудай хуудаһанууд тала дайдаар хиидэһэн ха. Табан хушуун малай гансал хониной нэгэ хуудаһа жажалжа байтар, аманһаань абаһан гээ. Тиигээд лэ хониной яһаар үзэл үзэдэг заншал бии болоһон гэжэ наһатайшуулай аман яряанай хөөрэлдөө дуулаһан байнаб даа. Шагай хаяхада, хонид, морид буугаа haa, һайн. Ямаан, үхэр унабал, балайшье һайн бэшэ. Тэмээн согсойгоод, шагай түшөөд унаа haa, тон муу – ёро гэжэ харагдаха ха. Зарим даа шагайнууд дабхарлан буушаха, тэрэ хадаа - хуушарһан муу юумэн.

Шагай гээшые хаанашье хараа һаа, морин болгожо, урагшань харуулжа табяад орхидог ёho бии юм. Бүхы малай шагай гээшэ хүндэ харагдаад, хүнэй тоогоогүй һаа уйлаха, бархирха юм гээ. Малай ябажа хоолойгоо тэжээдэг һэн тула шагайень заал һаа хүндэлхэ ёһотой.

You have no rights to post comments