Зүб даа. Манай Һүдэнтэ нютагай ажалшад фашис Германиие, милитарис Япониие үй бута сохихо хэрэгтэ хубитаяа оруулжа, мяха, һү, тоһо, нооһо, таряа, мори, мүнгэ, дулаан хубсаһа хэды ехые үгѳѳ гээшэб! Үнгэрһэн дайнда хабаадалсаагүй айл гэжэ нютаг соо үгы байгаа ха юм, бултыень дайража гараа. Һүдэнтэһѳѳ зуун наяад хүн Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда бэеэрээ хабаадалсаа. Тэдэнэй гушан хүниинь дайнай газарта мэдээсэлтэйгээр, таби гаран хүниинь мэдээсэлгүйгѳѳр һалаа. Эдэнэй дунда эсэгэ хүбүүн хоёр – Раднаев Тогоон Санжи-Митэбтэеэ, гурбан аха дүүнэр – Жаргал, Данзан, Бато-Мүнхэ Цыденовүүд, аха дүүнэр – Еши-Доржо, Цэрэн-Даши Дондоковууд, Мүнхэ-Жаргал, Юндэн Дашиевууд, Түдэб-Доржо, Мижит-Доржо Дондоковууд бии юм.
…Үе сагай үнгэрһэнһѳѳ шар-лашаһан бэшэгүүд, командованиин зүгһѳѳ баяр хүргэһэн хуудаһанууд, орден медальнуудаар шагнагдаһан тухай үнэмшэлгэнүүд, байлдаанда баатарай үхэлѳѳр унаһые гэршэлһэн шаналал гашуудалай мэдээсэлнүүд, сэрэгэй частьнуудһаа ерэһэн бэшэгүүд фронтовигуудта, дайнда үгы хүнүүдэй түрэлхидтэ хадагалаатай байдаг. Дайнда үгы хүнүүдэй хэдэн бэшэг үнэтэй реликви болонхой, минии урда хэбтэнэ. Огторгойн хододоо сэлмэг байхын тулада эдэ бэшэгүүдэй авторнууд ами наһаяа үгэһэн байха юм. Эдэ бэшэгүүдэй нэгые абажа, зүрхэ сэдьхэлээ хүдэлгэн уншанаб. 1942 оной февралиин 23-да бэшэһэн бэшэг. Сэрэгшэ Цэдэн-Жаб Цыбенов түрэлхидтѳѳ иигэжэ бэшэһэн байна: «Хайрата аба, эжы, наһанай нүхэр Цэрэнжаб, дүүнэр Ажиб, Цэрэн-Доржо – таанартаа амарые хүргэнэб. Һайн ябанаб, үнѳѳхи «55-90» гэжэ адрестай газарһаа байгшын 14-дэ баруун хойшоо гараһаар, мүнѳѳ февралиин 23-да Ураалай шэлэ дабажа, Киров хото орохоёо ябанабди. Фронтын газар дүтэлжэл ябана. Һанаа сэдьхэл ганса даа: Германиин нохойнуудһаа орон уласаа сүлѳѳлхэ гэһэн гансал бодолтойб. Ленинград шэглэжэ ошохомнай гээшэ ха. Баяртайгаар мэндэшэлэгшэ танай хүбүүн Цэдэн-Жаб мүн. 1942 оной февралиин 23-да. Үдын хойно 5 часта».
Цэдэн-Жаб Цыбенов энэ бэшэг фронтдо зорижо ябахадаа, замдаа бэшээ, теэд энэнь тон һүүлшынь бэшэг байшоо һэн. Түрэлхидынь энэ бэшэгэй удаа ехэ удааншье болонгүй, «Танай хүбүүн Цыбенов Цэдэн-Жаб мартын тэнгээр һураггүйгѳѳр алуулаа» гэһэн гашуудалта мэдээсэл абаа бэлэй. Хожомынь майн 28-да нэгэ иимэ бэшэг абтаһан байна: «Хүндэтэ Цэрэнжаб Бадмаева, һайниие хүсэн амаршалнаб. Хэн хэмнай бэе бэеэ мэдэлсэхэгүйшье һаа, танда дайралдаһан гашуудал хубаалдалсахаа һанаа һэм. Тиин танай үбгэн тухай бодото болоһон байдал бэшэхэеэ һанаа һэм. Ленинградһаа холо бэшэ газарта Ленинэй хото сүлѳѳлэлсэхэ гэжэ дайлалдажа ябаһаар, мартын тэн багта баатарай үхэлѳѳр һалаһан байна. Тэрэ тулалдаанай һүүлээр хэды хоноһон хойно дайн болоһон газараараа ябажа байһаар, алуулһан бэеыень ой соо олоһон байнаб, документыень абажа, хэн бэ гэжэ элишэлээд, сэрэгэй ёһололоор хүдѳѳлүүлээ һэмди. Үнэн сэхэ, зоригтой хүн һэн даа. Тиин зүрхэн тушаагаа хадагалжа ябаһан сэрэгэй тангаригтаа памятка, фото-зурагыень эльгээбэб. Нэгэ бага гашуудалаа тараагаад байхадаа, намда гү, али частьдамнай бэшээрэйгты. Батарейн командир Михайлов Фёдор. 1942 оной майн 1».
Энэ дурасхаалта бэшэгүүдые дүү хүбүүн Цэрэн-Доржонь хадагалжа байнхай.
Һүдэнтын дунда һургуулиин багша Борлой Болотов түрэһэн аха Цэмпилэйнгээ бэшэһэн бэшэгүүдые хадагалжа байдаг юм. 1942 оной февралиин 5-да бэшэһэн бэшэг соогоо иигэжэ бэшээ һэн: «Энхэрэгшэ эжы, аха дүүнэр, Долсон абгай, Будажаб, бэшэ түрэлхидтэ бүгэдэндэ энэ аяар холын Баруун фронтһоо халуун баярые хүргэнэб. Мэндэ һайн, СССР гүрэнѳѳ хамгаалалсажа ябагдана. Намда һанаагаа зоболтогүй. Бэшэ оло юу ярихаб. Харюу хүлеэн, баяртай ушархын юрѳѳл табин үлэгшэ хүбүүнтнай Цэмпил мүн».
…Теэд Цэмпил бусаагүй, 1943 оной апрелиин 3-да Смоленскэ можодо баатарай үхэлѳѳр унаһан байгаа.
Лейтенант Жамбалов Жаргал 1942 оной сентябриин 9-дэ гэртэхиндээ иимэ бэшэг бэшээ һэн: «Хүндэтэ һанагдаха гэртэхин: эжы, абгай, дүүнэр – таанадтаа амар мэндые аяар холо байгаа Воронежско можоһоо хүргэнэб… Немецкэ фашистнуудтай сэрэглэжэ ябанаб. Таанад мэдэнэ бэзэт: һүүлэй үедэ хара нохойнууд бүхы Союзай томо томо городуудые, промышленна районуудые болон нефтеэр баян Кавказ, Баку абаха гэжэ оролдонод. Үдэр бүри газетэ уншаа бэзэт, тодорхой бэшээд яахаб. Һайн лэ ябанаб, нам тухай һанаагаа бү зобогты. Эрэ түрэһэн хүнэй эрхэ, уялга дүүргэжэ, хүхюун лэ ябанаб. Хүбүүнтнай Жаргал».
Хожомынь түрэлхидынь иимэ гашуудалта мэдээсэл абаа бэлэй: «Танай хүбүүн лейтенант Жамбалов Жаргал 1943 оной августын 25-да баата-рай үхэлѳѳр алуулаа, бэень аха дүүнэрэй хүүртэ сэрэгэй ёһололоор хүдѳѳлүүлэгдээ».
Нютагай ангууша үбгэжѳѳл Дарма Дамдинов нютагайнгаа хүбүүн Рабдан Бадмацыреновэй бэшэһэн бэшэгүүдые хадагалжа байдаг һэн. Рабдан Бадмацыренов нютагтаа багшалдаг, нютагай ангууша үбгэдые дахажа, Һүдэнтэ, Хяла, Шулуутайгаар агнадаг, ганзага ниилүүлдэг байһан юм. Тиин Дарма ахайда бэшэһэн нэгэ бэшэгыень харахадамнай: «Аяа хайратайгаар һанагдаха Дарма ахай болон бүгэдэндэ амар мэндэеэ хүргэнэб. Би мэндэ һайн ябанаб. Танһаа мүнѳѳдэр бэшэг абажа, ехээр баярлабаб. Бага сүлѳѳ оломсоороо, харюуень бэшэбэб. Танай бэшэг соогоо Шандагатада үбһэндэ байнаб гэһыетнай уншахадаа, бүхы гол горходой эхин, илангаяа Поолоон бүрдэ ехэдээ һанаандам орожо, һанаагаа мүн заһабаб даа. Зай, ямар һонин болоноб? Хуушан хэбээрээ гүт? Нютагһаа бэшэг абахадаа, таанартай уулзаһан мэтэ болохо юм. Харин би хоёр ахайнарһаа бэшэгүүдые абажа, ехэдээ баярлаһан байнаб. Цэдэн-Доржо ахай фронтын газарта, Мижит-Доржо ахай Шэтэдэ дүтэшэг ха. Дамдинов Рабдан, Жамцаранов Будажаб (нютагтаа Аалин Сультим – Б.Н.) – эдэнэр хаанаб? Хэр агнадаг агшаб? Зай, бэшэ олон юу яриха бэлэйб даа. Энэ муухай дайсанаа дарахамнай холо бэшэ, ойртоо ёһотой даа. Хожомоо баяртай уулзахые найданаб. Һүүлдэ Рабдан. 1943 оной августын 29».
Намарынь сэрэгэй частьһаа Молдавска ССР-эй Каушань һуурин шадар алуулаа гэһэн гашуудалта мэдээсэл абтаа һэн. Бүри һаяшаг энэ һууринай дунда һургуулиин 5-дахи классайхид танай дүү хүбүүн Бадмацыренов Рабдан, артиллерист, аха дүүнэрэй хүүртэ хүдѳѳлүүлэгдэнхэй, нэрэ обогынь һиилэгдэнхэй гээд аха Цэдэн-Доржо Жаповта бэшэһэн байна.
Баатарай үхэлѳѳр унаһан лейтенант Цэрэн-Даши Цымпилоной бэшэгүүдые болон документнүүдые Баатар хүбүүниинь нарин нягтаар хадагалжа байдаг юм. Тэрэ олон бэшэг сооһоонь хоёр бэшэг абажа харая даа.
«1942 оной октябрьһаа 1943 оной февраль хүрэтэр Сталинградска фронтдо хабаадаад, мүнѳѳ Москваһаа зүүн хойшо, 250-300 модоной газарта, Ивановска можодо танкова училищида һуража байнаб. Һуралсал хатуу даа… Дамби-Жалсанһаа бэшэг абадагби. Улаан Одоной орден, медаляар шагнуулааб, «Отличный минёр» гэһэн тэмдэгтэй болооб гэнэ. Албаяа һайн ябуулжа ябана ха… Очиров Аюр, Буда-Гуро г.м. нүхэдэйм, Намсараев Б-Б. һургагшын адресуудыень эльгээгты», - гэжэ 1943 оной апрелиин 7-до гэртэхиндээ бэшэһэн байна.
1944 оной декабриин 5-да бэшэһэн бэшэгынь тон һүүл-шынь бэшэг байшоо. Энэ бэшэг соонь: «Фронтһоо амар мэндэ! Хүндэтэ түрэлхид, амар сай-нууд! Дайсанай газарта ябанаб. Албан ябажал байна. Нам тухай һанаагаа ехээр зоболтогүй. Бэшэг үсѳѳн абтана, бэшыт. Бүхы нютагаархидтаа мэндые хүргэнэб, дамжуулаарайгты. Дайсанай нүхэн ойртоо… Гвардейскэ дайшалхы мэндэ хүргэн үлэгшэ хүбүүнтнай Цэрэн-Даши», - гэжэ бэшээтэй.
Цэрэн-Даши Цымпилон дайлалдажа ябахадаа, һамбаашалжа саг олоод, шүлэгѳѳ бэшэһээр ябаһан юм. Бэшэһэн шүлэгѳѳ «Буряад үнэндэ», «Агын үнэндэ» эльгээжэ толилуулдаг байгаа. Тэрэ шэрүүн хатуу дайнай газарта ябахадаа, Совет Армиингаа һүртэ хүсэндэ найдан, дайсаниие дараад, амар мэндэ бусахаяа ухаан бодолдоо шэбшэн ябаһан байна:
…Дайсанаа даража,
Даагаа һүүлдэжэ
бусахадамнай,
Хуримай дүхэриг
Яагаашье үргэн байхань ааб?
Инаг басагадтаяа
Одоо тиигэжэ уулзахадамнай,
Үдэшэ бүриин ёохор
Ямараар нэрьехэнь ааб…
- гэжэ «Буряад басаганда» гэһэн шүлэг соогоо дурдаа һэн.
Цэрэн-Даши Цымпилон «Гэртээ бэшэг» гэжэ шүлэгѳѳ 1944 оной хабар Баруун фронтдо дайлалдажа ябахадаа бэшэһэн байна:
Забһарлаба гээшэ аа гү энэ
Мүндэр шэрүүн буудалдаан.
Сүлѳѳлбэбди һандархай деревни.
Уулзалгын обтой таалалдаан…
Абаһан бэшэгтээ харюусаха
Сүлѳѳ олдодоггүй, сэхэ,
Харин энэ забһарта
Һамбаа олобоб бэшэхэ…
Богонихон энэ бэшэгни
Дайдые дабан ошог лэ.
Түрэһэн ашата эжымни
Һанаа сэдьхэлээ дүүргэг лэ.
***
Яаража бэшэһэн бэшэгтээ
Яагаад бултыень яриха һэм.
Уриханаар нэрэеэ табихадаа,
Уулзатараа баярые
хүргѳѳ һэм.
Гэбэшье Цэрэн-Даши түрэл нютаг, түрэһэн ашата эжыдээ нюур шарайгаа харуулжа ерээгүй, дайнай газарта баатарай үхэлѳѳр унаһан байна. Дайлалдажа байгаа сэрэгэй частиин командованиһаа иимэ гашуудалта мэдээсэл абтаа һэн: «Гвардиин лейтенант, танкист Ц-Д.Цымпилон 1945 оной февралиин 9-дэ баатарай үхэлѳѳр унаа, Зүүн Пруссиин Тифенталь һуурин шадар хүдѳѳлүүлэгдээ. Улаан Одоной хоёр орден хайрада хүртѳѳ һэн».
«Манай хэрэг үнэн – бидэнэр илахабди!» гэһэн уряалай үгэнүүдэй тон зүб байһые солдадуудай бэшэг соо эли тодоор харанабди.
