Дулма Тагаровна 75 наһандаа хүнгэн дорюун, шуран солбон, тамирта эльгэлһэн зандаа. Догой нютагай Эсэгын дайнда хабаадагша, Сталинград хото хамгаалагша, Алдар Солын III шатын орденто сагаангууд омогой Бодиин Тагарай ба ажалша бүхэриг, ара талада Агуу Илалта шэрээлсэгшэ Балай Дулмын (Борлоохой) гэр бүлэдэ 6 хүүгэдэй хоёрдохи үринь боложо мүндэлһэн юм. Гэртэхин тухайгаа дулааханаар иигэжэ дурсана: «Абымнай шадахагүй юумэн үгы, рационализаторай талаан бэлигтэй байһан. Хоёр ахайнартаа гэр бариһан юм. Эхин шатын һургуулиин директор Цэдаши багшын хэлэһэн намда хадуугдаһан: «Дулмын аба 20 хүнэй үргэхэ юумэ гансаараа үргэдэг. Ажабайдалдаа бүхы юумэнэй дүрэ оложо ябаха хэрэгтэй». Абамнай колхозой түрүүшын тээрмэшэн ябаһан, татаһан талхаар дүтын нютагуудай ажаһуугшадые хангадаг байгаа. Эжымнай хээгүй ажал үгы – тугалшан, хонишон, һаалишанаар г.м. хүдэлһэн. Гэртэхим номгон тэнюун, сагаан сэдьхэлтэй зон һэн, олон аша зээнэрээ харалсаад, ута наһа наһалжа, бурханай орондо мордоо һэн даа».

Басаган Догойн эхин шатын һургуули дүүргээд, һуралсалаа Зугаалайда үргэлжэлүүлһэн. Гүйхэ, харайха, волейбол, баскетбол наадаха, конькигаар халтирха г.м. тамирай олон янзануудай хажуугаар Бадмажап Юндунович багшынь эрхилһэн теннис, санаар урилдалга һайн хүгжэлтэ абаһан юм. Һургуулиин тамиршадынь холо ойгуур суурхажа ябаа. Зугаалайнхид Шэтын можо түлөөлжэ, теннисээр Сибириин ба Алас Дурнын мүрысөөндэ хабаадажа, 3-дахи һуури эзэлээ, Дулма басаган – 4-дэхиие. Санаар иимэл хэмжээнэй мүрысөөндэ наһаяа хүрөөдүйшье һаа, хүнэй дансаар 5 модо зайда шанга тамиршадтай тулалдажа, 100 гаран хүн соо Дулма 27-дохи һуури эзэлээ һэн. Үглөөдэрынь 10 модо зайда гүйгөө. Добчин Батоев теннисээр ходо түрүүлжэ ябаа, тэдэ һургуулидаа кубогуудые һайсал асарһан. Дунда һургуулияа 1964 ондо дүүргээд, Шэтын эмнэлгын дээдэ һургуулиин оюутан болоо. Теннисэй секцидэ ябажа, дээдэ һургуулинуудай оюутадай дунда үнгэргэгдэдэг мүрысөөнүүдтэ түрүүлдэг һэн. Оюутан хүхюутэй хаһань дүүрэжэ, Дулма басаган Дулдаргын аймагай больница эльгээгдээ. Тэрэ үедэ ахамад врач байһан Ким Дугаров залуу мэргэжэлтэниие ажалда фтизиатраар абаа һэн. Таһалгаряагүй 28 жэлэй туршада хүдэлхэдөө, аймагай фтизиатрическа албанай данса бүридхэжэ, эхи үндэһыень табяа. Мэргэжэлээ Шэтэ, Тбилиси ба Новосибирск хотонуудта дээшэлүүлһэн байна. Агын тойрогой фтизиатрическа албанда мэдэлтэй һэн, тэндэхи бэрхэ врачнууд - Нина Адушиевна, Базарсадо Гомбожапович, Юрий Самбуевич ба бусадһаа дүршэл абаһан юм. Туберкулёзой социальна үбшэн байхада, элдэб холын хотонуудһаашье шалгалта ходо ерэдэг байгаа. Хүдөө нютагуудаар уушха гэрэлдэ хаража һараар ябахадаа, хүүгэдээ ошоһон лэ нютаг абажа ошоод, танил, түрэлдөө орхидог һэн. Эмшэн нэгэ газарта удаан хүдэлхэдөө, хүн зониие танидаг, ямар нютагта ямаршуу байдал бэ гэжэ ойлгодог болоо юм һэн.
Дулма Тагаровна эмшэдэй спартакиадада тамирай дуратай янзануудаар амжалтатай хабаададаг байһан. Мүнөө наһанай амаралтада гараадшье, ая соогоо бэеэ һоридог, теннис наададаг, санаар урилдадаг. Нёдондо Агын Буряадай тойрогой санаар урилдалгын мүрысөөндэ Амидхаашын можын бүридэлдэ орожо, 70-һаа дээшэ наһанай бүлэгтэ түрүүлээ һэн. «60-аад наһанай һамгадһаа холошье үлэнэгүй хаб гэжэ һанаа һэм. Уруудхал руу буухадаа аалидан, хойно ябааб, харин өөдөө шадалтай гарааб. Намда мүрысөөнүүдтэ илалта бэшэ, хабаадалга, хүдэлжэ байлга шухала. Үүринэртэеэ уулзажа хүхилдөөд, сэбэр агаарта ябахада, гоё ха юм. Теннис наадан нюдэнэй хараса, хүдэлсэдэшье туһатай. Цындыма Батоевна Батоева - түрүүшын дуратай багшамнай мүнөө 87 наһатай, ухаан һонор юм. Багшам намда иигэжэ хэлэдэг: «Хүгшэрөөб гэжэ гэрэй оёорто бү байгаарай, хүн зон соо ябажа байхашни зүб». Үхибүүдтэ хэлэхэ байнаб, хүүгэд наһандаа һураһан юумэн хэдыдэшье мартагдахагүй, тиимэһээ бэеэ һорижо байгты», - гэжэ ажалай ветеран хэлэнэ.

Хоёр жэлэй саана Россиин наһанай амаралтада байгшадай спартакиадада хабаадаа. Үбэр Байгалай хизаарай пенсионно жасаһаа хонходожо, юу хэжэ шадаха тухайнь һураһан байна. «Теннис наададагби» гэбэб. «1000 метр зайда гүйжэ шадаха гүт?» гэхэдэнь, «шадахаб», - гэжэ харюусааб. «Дартс шэдэдэг гүт?» гэжэ һураа. Эмшэдэй спартакиадада шэдэдэг байһанби. «Тамаржа шадаха гүт?» гэхэдэнь, «Баатар» физкультурын ба элүүржүүлгын комплексдо тамардаг байгааб. Баһал зүбшөөбэб. «Буудажа шадаха гүт?» гэхэдэнь, «шадахаб» гэбэб. Хэжэ шадахагүй юумэмни байбагүй ха (энеэнэ). Дартс ганса 20-дохи сектортэ шэдэхэнь үнэндөө хатуу байгаа. Үшөө ракеткэ дээрэ шарик хээд унагаангүй, 60 метр зайда гүйхэ. Тиигэжэ һара һорилго хэбэб. Үглөөгүүр 6 сагта бодожо, дартс шэдэхэ, хажуудахи ипподромдо (үндэр хорёо дээгүүрнь хүн харана аа гү гэжэ абираад гарахаш ) гүйхэш, үдэшын 7 сагта теннистэ ошодог байгааб. Тиигээд Новосибирск хотодо Россиин 67 ба хари гүрэнэй 7 можо суглараа. Можоороо дартсаар 3-дахиие эзэлээбди. «Ходо 240 очко шэдэжэ байһан аад, 180-ые абабалби», - гэжэ шаналхадам, хүтэлбэрилэгшэмнай: «Һайн гээшэб даа. Танай наһанай зоной олонхинь хана руу шэдэнэл» гэхэдэнь, һанаам амараа. Теннис наадаха хүмнай үбдөөд ошоогүй, орондонь би наадажа, 70 гаран хүнһѳѳ сооһоо 26-дахи һуурида гарааб, гүйгөөшэдөө дэмжэжэ, 2 хүнтэй наадаашьегүйб. Үбэр Байгалай хизаарай можо бүхы-дөө 24-дэхидэ гараа. Тиигэжэ теннис наадажа, эстафетэдэ гүйжэ, дартс шэдэжэ ерээб.

Цыбендоржи Дамдинов хүршэм «Аша зээнэрээ санаар ябажа һургая» гэдэг. Мүнөө жэл үбэл саһатай байжа, хүршэм аша басагантаяа, би зээтэеэ гээд үдэр бүри ипподром дээрэ санаар ябадаг һэмди. Ябагаар ябаха дуратайб, уларилай һайн байхада, амаралтын үдэр яаралгүй диспансерһээ гэртээ алхалаад ерэхэш (11 модо зай), Агын урда бэедэ байдаг дүү хүрьгэнэйдөө мүльһэн дээгүүр гараад ошодогби. Жэмэс, һархяаг түүхэ дуратайб», - гэжэ олоной хүгшэн, нагаса эжы хөөрэнэ.

Дулма Тагаровна Чимит хүрьгэнэйнгөө 6 зээнэрые харалсадаг. Дарима басаганиинь эжыдээ хэлээ һэн: «Шатарай һоригшо Александр Сампилович кружогто ябахын тула үхибүүн шатарай ябаса (ход) мэдэхэ ёһотой гээ. Эжы, сүлөөтэй сагтаа Аюшада заагыт даа». Тиигээд 1-дэхи ангиин зээ хүбүүгээ шатарай нюусануудтай танилсуулжа, һүүлдэнь кружогто абаашадаг болоо. Удангүй Аюша нагаса эжыгээ бэлээр шүүжэ эхилээ. 2019 ондо Агын 1-дэхи дунда һургуулиин 2-дохи ангиин һурагшад Сочи хотодо үн-гэргэгдэһэн Россиин хэмжээнэй мүрысөөндэ Үбэр Байгалай хизаар түлөөлжэ, 1-дэхи һуури эзэлжэ, нютагайхидаа баярлуулаа һэн. Можын капитан Аюша Рабданов байгаа.
Ажалай ветеран буряад хэлэнэй байдалда һанаагаа зободог. Дулдаргын һургуулида буряад хэлэ үзэдэггүй байһан, тиимэһээ зу-най амаралтада хүүгэдээ буряад хэлэндэ һургахаяа нагасындань эльгээдэг һэн. «Санкт-Петербург хотын ашанарни буряадаар дуугаралдадаг. Тэдэ «гэртээ буряадаар хөөрэлдэдэгбди» гэжэ хэлэдэг. Урта нютагай Самбу худа-мнай хүрьгэнэйдөө байдаг, тиимэһээ гү хүүгэдынь бүришье һаа бэрхэ. Харин Улаан-Үдын хүрьгэнэй хүүгэд буряадаар мэдэхэгүй, ехэ басаганиинь минии хажууда багадаа байһан байхадаа дуугардаг. Алханада амаржа байхадам, Далай ламын дүтын нэгэ лама намда «Наһатай хүн хадаа хүүгэдтэ буряадаар хөөрэлдэгты гэжэ хэлэжэ ябаарайгты» гэжэ захяа бэлэй. Нэгэтэ үдэшэ харахадам, һандали дээрэ хэдэн хүүгэд хөөрэлдэнэ – 3-4-иинь уһан буряадаар. Ородоор дуугарагшадынь – тойрогоймнай басагад. Буряадаар дуугарһан басагад «Москваһаабди. Бидэ гэртээ буряадаар, газаа гарахадаа, ородоор хөөрэлдэдэгбди» гэжэ хэлээ һэн. Эдэ басагадые Москвагай буряадуудай «Уряал» бүлгэмэй түрүүлэгшэ Батор Дугаровай хүүгэд ха гэжэ ойлгоо һэм», - гэжэ Дулма Тагаровна хөөрэнэ. Мүнөө Ирина Дугарова, ехэ басаганиинь МГУ-гай зүүн зүгэй факультедэй Азиин ба Африкын институт дүүргээд, Япониие шэнжэлэгшэ мэргэжэлтэн болоһон. Россиин Гадаадын хэрэгүүдэй яаманда ажалда ороод, Японидо Россиин посольстводо дипломадаар хүдэлдэг. Ирина Баторовна япон, англи, ород хэлэнүүдые мэдэхэ, хажуугаарнь буряад хэлэниинь һаалта болоногүй ёһотой. Харин олон арадуудай түлөөлэгшэдэй дунда түрэлхи хэлэеэ мэдэхэ Иринын омог дорюун ябахань лаб. Буряад түүхэ домогоо бэедээ шэнгээһэн басаган хаанашье хүдэлбэл, амжалтатай ябаха гэжэ этигэмээр. Энэ хадаа Батор ба Светлана Дугаровтанай зүб хүмүүжэл болоно, гэртэхинэй нүлөө ехэ гэжэ дахяад тэмдэглэхээр.

«1960 гаран онуудаар Дагестанай мэргэжэлтэнэй статья соо «Үхибүүнэй түрэһөөр, ухаа ороторынь (3-4 наһатай), түрэлхи хэлэн дээрэнь хөөрэлдэхэ хэрэгтэй. Хүхэ нарайһаань ондоо хэлэн дээрэ һургахада, тэдэ дутуу бодолтой болохо (мышление уродуется)» гэжэ уншаа һэмби. Энэ зүб хадаа гэжэ һанадагби», - гэжэ Дулма Тагаровна хэлэнэ.
Дулма Доржицыренова олон жэлэй туршада амжалтатай хүдэлһэнэй түлөө Агын Буряадай автономито тойрогой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Россиин Федерациин Элүүрые хамгаалгын яаманай Хүндэлэлэй грамотаар шагнагдаһан юм. «Үри хүүгэдээ хүн болгоод, аша зээнэрээ үндылгэлсэжэ байхаһаа ехэ ямар жаргал байхаб даа?!» - гэжэ зохидхон, түбшэн даруу зантай, хүндэ туһалхые оролдожо ябадаг 4 хүүгэдэй эжы, 20-ёод аша зээнэрэй, гушанарай жаргалтай хүгшэн, нагаса эжы хэлэнэ.

You have no rights to post comments