«Самандабадрагай» дэбтэрнүүд
Россиин Эрдэмэй академиин Санкт-Петербургын таhагай Зүүн зүгэй арадуудые шэнжэлэлгын архивта Базар Барадинай Түбэдөөр аяншалхадаа бэшэhэн үдэр бүриин тэмдэглэлнүүдтэй дэбтэр хадагалагданхай. Тэрэ 519 хуудаhатай дэбтэр «Лавран хиидэй ажабайдал. Буддын шажанай мүргэлшэнэй дэбтэр» гэhэн гаршагтай. Тэрэ сэнгүй ехэ хүдэлмэринь зуугаад жэлэй туршада хэблэгдээгүй зандаа хэбтэhэниинь шаналалтай.
2002 ондо Монгол арадуудые, буддын шажан ба Түбэдые шэнжэлэлгын институдай эрдэмтэд Ц.П.Ванчиковагай ударидалга доро Б.Барадинай дэбтэрэй бишыхан буулгабаринуудые хэрэглэжэ, одоошье толилжо, «нара» харуулhан байна. Тиигэжэ буряад арад оюун бэлигтэй эрдэмтэнэй, уран зохёолшын хүдэлмэринүүдтэй танилсажа, урдын таабарита Саhата Ороной нюусануудтай танилсаха аргатай болоhон.
Базар Барадин уран зохёолой Самандабадра гэhэн далда нэрэтэй байhан гэжэ эли.
Лавран хиидтэ
Базар Барадинай Түбэдэй Лавран дасанда шэнжэлэл-гэнүүдээ ябуулhаниинь онсо удха шанартай. Буряадай дэбисхэр дээрэ эгээл түрүүшынхеэ бии болоhон түбэд ламанар Лавран дасанhаа морилhон түүхэтэй. Тэдэниие түрүүшын хамба лама Дамба-Даржаа Заяев урижа асарhан гэжэ мэдээжэ. Түрүүшын буряад дасанай түрүүшын шэрээтэ Түбэдэй Агван Пунцок байhан.
Эрдэмтэн найман hарын туршада Лавран гэжэ буддын шажанай үльгэр түүхэтэ хиидтэ байрлажа, тэндэхи лама санаар-танай байра байдал, ёhо заншал, нангин бүтээлнүүд тушаа хоморой сэнтэй мэдээнүүдые болон гайхамшагта ламанарай намтарнуудые г.м. үдэр бүриин дэбтэр соогоо суглуулжа бэшэ-hэн габьяатай. Хажуугаарнь хэдэн зуугаад гэрэл-зурагуудые нюусаар буулгажа гаргаhан байна. Нютагаа бусаад, олон тоото эрдэмэй хүдэлмэринүү-дые бэшэhэн, хэблэhэн гэжэ эли.
«Лавран Дашичил» гэжэ буддын шажанай хиид 1709 ондо Гунчен Чжамьян Шадба Дорчжэ (Агван Цзондуй) гэжэ лама бариhан түүхэтэй. Тэрэ сагhаа мүнөө хүрэтэр тус дасанай шэрээтэ бүхэн шэнэ бэе урилжа түрэhэн Гунчен Чжамьян Шадба гэжэ тоологдодог.
Базар Барадинай Түбэд хүрэжэ ерэхэдэ, тэрэниие Лавранай буряад ламанарай нэгэ-дэл угтажа абаhан, туhаламжа үзүүл-hэн. Түрүүшынхеэ Лавранай буряа-дуудай нэгэдэл 1887 ондо шэрээтэ Чжамьян Шадбын тусхай зүбшөөлөөр байгуулагдаhан гэдэг. Тэрээнhээ урагша буряадууд монголнуудай тоодо оролсодог байгаа ха. Һураггүй олон тоотой монголнууд «ородой гүрэнэй эрхэтэн» - буряадуудта дээ-рэлхүүгээр хандадаг, мүнгэнэй ба эд зөөриин татабари, эдилгэ ашадаг байhан. Тиигээд буряадуудай амяараа болохо гэhэн шиидхэбэридэ монгол тала ехэ дурагүйлхэжэ, hаад ушаруулхаяа hэдэhэн. Теэд сэсэн мэргэн шэрээтэ Чжамь-ян-Жамса иигэжэ соносхоhон түүхэтэй:
- Минии зонхилхо үедэ буряадууд түрүүшынхеэ Лавранда бии боложо эхилээ. Тиимэhээ би тэдэнэртэ, буряад арадай тү-рүүшын түлөөлэгшэдтэ, яашье арсаха аргагүйб.
Базар Барадинай дэбтэр соо олон буряад ламанарай нэрэнүүд тэмдэглэгдэнхэй. Тэдэнэй олонхинь Агын, Сүүгэлэй, Анаагай, Хохюуртайн ба Сэлэнгын дасангуудай байhан. Эрдэмтэнэй тэмдэглэhээр, 1906 ондо Лавран дасанда хамтадаа 3000 лама хубарагууд байгаа. Тэдэнэй 500-иинь монгол туур-гата арадуудай түлөөлэгшэд hэн ха. Буряадууд ба түнгүүсүүд 100-гаад, хитадууд 300-гаад байгаа.
Буряад Гэгээнүүд
Тэрэ үедэ Лавранда Ган-жарбын ба Собо хоёр буряад гэгээнүүдэй эрдэмээ дээшэ-лүүлжэ байhан тушаа Б.Барадин бэшэhэн.
Уданшьегүй Ганжарбын гэгээн үбшэнэй шалтагаанаар нютагаа бусаха болоhон байгаа. Залуу гэгээн үнинэй нервын зангирал үбшэнhөө зободог байгаа ха. Тиигээд Түбэдэй «Урда Амдо» гэhэн нангин газарта ошожо мүргөөд, эдэгэхэ тээшээ hайн болоод байтараа, дахин үбшэниинь hүжэрhэн ушартай. Шэрээтэ Чжамьян Шадба түрүүтэй ехэ ламанар үзэл үзөөд, Ганжарбын гэгээ-нэй нютагаа бусабал hайн гэжэ айладхал буулгаhан гэдэг. Гэгээнэйнгээ нютагаа бусахада, Лавранай бүхы буряад ламанар ехээр голхорhон байгаа. Олон санаартанай hанамжаар, буряад хубилгаан ламые хэншьеб хорложо, hаад ушаруулаа. Нүгөө зариманиинь гэгээниие түрэл тоонто нютагайнь эзэд сабдагууд табиха дурагүй, hөөргэнь татажа дуудана гэhэн hанамжатай байгаа. Yшөө гэгээнэй урда түрэлдөө тахижа ябаhан Дамдин Янсан гэжэ сахюусан Лавран дасанда хорюултай hэн тула орхигдоходоо гомдожо, гэгээниие хэhээгээ гэhэн hанамжа дурадхагдаhан ушартай.
Юрын түбэдүүд
Ламанарай байдалай хажуугаар уран зохёолшо Б.Барадин ехэ уранаар ба хошонтойгоор юрын түбэдүүдые зураглан харуулhан. Жэшээнь, иигэжэ бэшэhэн байна: «Түбэдүүд… хониной бүхэли гуянуудые гү, али гэбэл хониной сууха соо загсаhан тоhотой монсогор томо хэhэгүүдые дэгэлэйнгээ уужам ехэ энгэр соо, мэшээгэй орондо, нюсэгэн бэе дээрээ табяад ябадаг. Заримандаа тоhо мяханай хажуугаар шараа нюсэгэн үхибүүе hэнгэргүй багтаагаад ябаха ушарнууд дайралдадаг.
Пэлдэн түрэдэг «ранчжун»
Базар Барадин Түбэдэй нан-гин үзэсхэлэнгүүдые нюдөөрөө хаража бэшэhэн.
Няндаг-Сан гэгээнэй үзэсхэ-лэнтэ ордон соо алтан, мүнгэн бурхадай дүрсэнүүдэй, үнэтэ hайхан зурагуудай дунда мүнгэн хайрсагхан соо хүнэй гарай яhан хадагалаатай. Тэрэнэй мүлигэр сагаан нюрууда Аюша бурханай дүрэ эли тодоор харагдана. Энэ «ранчжун» - Няндаг-Санай урдахи гэгээнэй яhанда өөрөө бии боложо гараhан бурханай дүрэ.
Мүн лэ тэрэнэй хажууда үшөө нэгэ «ранчжун» байна: хүнэй яhан дээрэ шарабтар түбэд үзэгүүдээр бэшэгдэhэн hүлдэ тэмдэг. Гэгээнэй дүтын шабинарай хэлэhээр, тэрэ нангин яhанhаа эди шэдитэ «пэлдэн» түрэдэг. Тэрэ бишыхан сагаан зүйлнүүдые наhа барахынгаа урда тээ залгиhан хүн дээдын бурхадай орондо түрэдэг гэдэг.
Нангин номуудай хэблэлдэ
Базар Барадин Түбэдөөр аяншалгаhаа олон хоморой ба үнэтэй сэнтэй буддын шажанай номуудые, уран урлалай нан-гин хэрэгсэлнүүдые асарhан габьяатай. Мүнөөшье хүрэтэр тэдэ булта Россиин Эрдэмэй академиин Санкт-Петербургын Зүүн зүгэй институдай архивта хадагалаатай.
Номуудые захижа хэблүүлхэ хэрэг эрдэмтэнэй зүгhөө туйлай ехэ оролдолгын ба мүнгэн зөөриин хүсөөр бэелүүлэгдэ-hэн гээшэ. Тэрээн тушаа Б.Барадин иигэжэ бэшэhэн байна: «Июлиин 5-25-иие би ном хэблэлгын гэртэ үнгэргөөб. Бүхэли үдэртөө номуудые барлаhан ламанарай ажал хэрэг адаглаха хэрэгтэй байгаа. Тии-хэдээ 15 хүнүүдые 15 үдэрэй туршада хооллуулааб. Тэдэнэй дүрбэниинь номой хуудаhануудые барладаг, бусадынь барлалгын хабтагайнуудые барижа үгэдэг, хэблэгдэhэн шэнэ хуудаhануудые эмхилжэ табиха г.м. үүргэтэйнүүд».
Өөрөө саарhа худалдажа абаад, ном хэблэдэг газарай хүдэлмэрилэгшэдтэ салин тү-лэхын хажуугаар эдеэ хоолыень дааха хэрэгтэй. Тиигээд заабол өөрөө хёрхоор адаг-лажа, барлагдаhан хуудаhан бүхэниие шалгажа байгаагүй hаа, муу шанартайгаар хэблэгдэhэн гү, али гэбэл дутуу нюурнуудтай ном толилогдожо магадгүй. Октябриин 14-дэ эрдэмтэн дэбтэр соогоо иигэ-жэ бэшэhэн байна: «Бүхэли үдэрөө захижа хэблүүлhэн номуудаа абаха ябуулга хэжэ үнгэргэбэб. Бэлэн хуудаhануудые отолхо ба няаха хэрэгтэй байгаа. Лавранда ном хэблэхэ гээшэ гайтай хүндэ хүшэр хэрэг! Бултыень шахуу өөрөө хабаадажа бүтээхэ ёhотой».
Хүниие хүдөөлүүлгэ
Дэбтэрэйнгээ эсэстэ Б.Бара-дин Лавран дасанай хүндэтэй эрдэмтэ дооромбо Амчог Тонбо гэhэн ламые хүдөөлүүлгэдэ хабаадаhанаа бэшэhэн. 65 наhатай Амчог Тонбо лама залуухан хүбүүн мэтэ айхабтар хүнгэн сарюун, хододоо тэнюун ба хүхюутэй зангаараа илгардаг байгаа. Буддын шажанай гүн ухаанай эрдэмээр сэсэ буляалдаанда хэндэшье булигдаагүй суутай дооромбо лама, шэрээтэ Чжамьян Шадбын шиидхэбэреэр hаяын сагта хүлеэгдэжэ байhан Далай ламын морилходо, эгээл түрүүн залажа абаха ёhотой байгаа. Теэд тэрэ баяртай ба дэмбэ-рэлтэй үдэрөө хүлеэхэ аргагүй байшоо. Амчог Тонбо ламхай буряад ламанарта ехэ дуратай, хүндэлдэг ба хододоо дэмжэлтэ, туhаламжа үзүүлдэг байhан гэжэ Б.Барадин бэшэhэн.
Хүдөөлүүлгын үдэрэй үүр сайха үедэ Лавранай гушаад ламанар тагаалал бологшын бэетэй тээлүүр мүрэ дээрээ үргөөд, үндэр хадын бооридо ошожо, газар дээрэ табиба. Залуу ламанар бэеынь хоолойhоо аргамжа уяжа баряад hууба. Харин наhатайшуул тээ саана холошог зайда hуужа, уншалгануудаа эхилhэн ушартай.
Хүүрэй газарта дүтэлхэдэнь, дээгүүр элин дахажа эхилhэн 46 ёло шубуудай бэеын харагдахагүй болотор дээрэhээнь хушажа hуугаад, найрлан эдеэлжэ эхилhэн тушаа бэшээтэй. Бүргэдэй тархитай, арсаланай сээжэтэй ороолон шубууд мэнэ hая амиды мэндэ зугаалжа ябаhан хүнэй бэе хахад часай турша соо үгы болотор эдеэ гэжэ зураглагдана. Хүнэй толгойн үhэнэй үрзылдөөд бодохоор зэбүүрхэмэ зураглал эндэ то-дорхой дүүрэнээр үгтэhэн. Түбэдөөр «тацнаг» гээд нэрлэгдэдэг ёло шубуудай садажа, аалихан ниидэжэ ошоходонь, хүнэй бэеhээ ганса яhанууд үлөөд байгаа ха. Энэ үедэ гэнтэ хадын орьёлhоо табан томо хара шубууд шууяса нии-дэн буугаад, үлэhэн хэhэг яhануудые бултыень, юушье үлөөнгүй, яаруу түргэн залгин эдеэд, ниидэжэ ябашаба. «Тацнаг» шубуудай хотонь түбэд эмнэлгэдэ хүнэй хотын үбшэнгүүдые аргалдаг сэнтэй эмэй бүридэлдэ ородог байна. Тиимэhээ «тацнагуудай» тоо үсөөрhэн ба тэдэнэр, ёлонууд-hаа илгаань, хүнүүдhээ айдаг.
«Шубуудай ниидэжэ ошоhон хойно хүүрэй газарта монсогоршье юумэн үлөөгүй, ариг сэбэр, гансал хүнүүдэй хүл доро гэшхэгдэhэн ногоон хумяатай байгаа hэн», - гэжэ Б.Барадин бэшэнэ...
Яахаб даа, оршолонто юртэмсэдэ юуншье мүнхэ бэшэ, хуу хумхиин тооhон боложо дэгдэдэг шуу!
