Бидэ нэн түрүүн Могойто тосхондо ажаhуудаг, ара талын ажалай ветеран, 89 наhатай Цыпылма Бальжироватай уулзабабди. «Би түрэhөөрөө Хара-Шэбэр нютагай баряахай харгана угай Сэнгын Найданай басаганби. Хүндэ үгтэхэдөө, баатаржаан харгана угай Тогооной Балжирай үри болооб. Балжиртан оройдоо хүүгэдгүй байhан. Намайе үргэжэ абаад, Гүрэжаб хүбүүтэй болоhон. Бидэ Эсэгын дайнай үедэ, hүүлээрхи жэлнүүдтэнь ото колхозой ажал хэжэ, уг удамаа мэдэхэгүй шахуу ябаhамди. Тэрэ сагта хүн зон уг гарбалаа хэлэдэггүй саг байгаа», - гэжэ Цыпылма абгай хөөрөө hэн.
Нэрээшье, «саг сагтаа, сахилза хүхэдөө» гэдэгтэл, мүнөө уг удамтаяа холбоотой байhанаа мэдэрхэ, анханайнгаа заншал, hуудал, байдал hэргээхэ, үри хүүгэдтээ түрэлхи хэлэеэ дамжуулха гэхэ мэтын орёо асуудалнуудта харюу үгэхэ саг ерээ. «Угаа мэдэхэгүй зон адагуусанда адли», «Угаа хаяhан хүн хүнэй богоол болодог» гэhэн сэсэн үгэнүүд хэлэгдэдэг болонхой.
Шулуутай нютагай багшын ажалай ветеран, моотогон харгана угай, 74 наhатай Бабудоржи Базаров уг тухайгаа иигэжэ хөөрөө hэн: «Манай нютагта моотогон харгана ба ходой харгана угайхид ажаhуудаг. Моотогон харганынхидые нэрлэбэл, Жаб Жадамбаев, Болот Жалсапов, тэрэнэй абга Владимир Жалсапов, минии дүүнэр – аха дүү Бато ба Балдан Базаровууд. Хоодой харгана угай аха дүү Жалсанбазар, Жамьянбазар, Занданбазар Жанабазаровуудай, Сандагай Сэдэбэй, Санданай Доржиин үри хүүгэд, бүлэнэр болоно. Агын буряадуудай олонхинь Хоридойн 2-дохи Шаралдай hамганhаань гараhан «Шаралдайн 5-ай» («5 шара галзуудтанай») Гушадhаа бэшэниинь Галзууд, Хуасай, Хүбдүүд, Шарайд хүбүүдэйнь үри hадаhадhаа бүридэдэг юм. Yлэhэн «Нагатайн 6» сооhоонь харгана ба бодонгууд угайхид 64 хубинь болохо аабза.
1897 ондо хүн зоной тоо бүридхэн бэшэлгэ хэхэдээ, буряадуудые байhан хүндын газарай болон уг отогойнь нэрэнүүдтэйгээр бултыень бэшэhэн. Тэрээнhээ урагша алба татабари түлэхэ зоной (ревизкие души) тоо абадаг байгаа. Татабари (ясак) ашагдаха хүнүүд гэбэл,18-hаа 50 хүрэтэр наhаа хүсэhэн эрэшүүл hэн.
Сэхыень хэлэхэдэ, би дээдэ үеынхидэйнгээ нэрэнүүдтэй угай бэшэгүүдые олодоггүйб. 1880 гаран онуудта Занданай Бадма гэжэ хүн Шулуутай нютаг хүрьгэ орожо ерэhэн. Занданай үбгэн эсэгэнь - Заан гэжэ бөө лаб байhан. Тэрэ Хуурай Хилэ гэжэ газарһаа ерэhэн. Зандангууд гэжэ бүлэг зон тойрог дотор яhала тараhан, үри һадаһадынь Согто-Хангил, Һүдэнтэ г.м. нютагуудаар ажаһуудаг. Урдань уг бүхэн өөрын ламатай, бөөтэй, баян хүнүүдтэй байгаа. Октябриин хубисхалай hүүлээр тэдэниие мүрдэн хашажа эхилээ. Ха-малганда олон хүн хюдуулаа. «Угаа уhанда хаяха» гэжэ Молон багша урид мэдэжэ хэлэhэн. Тэрэнь хаа-хаанагүй үзэгдэжэ, угайнгаа һургаал, заншал алдаха ушар үзэгдөө. Мүнөө бүхы юумэн ондоо тээ-шээ эрьежэ, угсаатанайнгаа ёhо заншал, үндэhэн хэлэ hэргээхэ саг болоод байна».
Могойтын аймагта яhала олон харгана угайхид ажаhууна. Агын Степной дүүмын hүүлшын тайшаа (1892-1903), зайhанай тушаал эзэлhэн, Зугаалай нютагай Бодиин Жана харгана угай хүн байhан. Мүн тэндэхи нютагай, мүнөө Ага тосхондо ажаhуудаг Эсэгын дайнда хабаадагша, 93 наhатай Базарай Самбуугай хүгшэн аба Ошорой Доржо Агын талын эгээл хүндэтэй, баян хүнүүдэй нэгэн ябаа. Тэрэ 1891 ондо Николай хаан тайжын Ага найман эсэгынхидтэй уулзахадань, хаан шэрээ (трон) ба павильон өөрынгөө мүнгэн зөөреэр бүтээhэн. Энэнь Зугаалайн дасанай Согшон дуганай барилгын зүбшөөл абалгада ба хуулита ёhоор бүридхэлдэ абтаха хэрэгтэнь туhаламжа үзүүлhэн.
Хара-Шэбэр нютагhаа гарбалтай, 82 наhатай ажалай ветеран Гурожаб Балжиров харгана угайхидай нэрэнүүдые дэбтэр дээрэ бэшэжэ абаhан байгаа. «Хара-шэбэрэйхид уг гарбалаараа баян зон. Хуушан Хара-Шэбэрэй харгана угай Гомбын Цыренжабай, Цымпилэй Норбын, Шэмэдэй Цыренжабай, Бальжуурай Сампилнорбын, Һамын Һасаранай, Болодой Шираб-Сэнгын ба бэшэнэй үри хүүгэд нютаг нугадаа үнэржөө. Манай нютагта олон арадай түлөөлэгшэд бии гээшэ. Аяар 1934 ондо Улаан-Сэсэгhээ түүргын буряадууд зөөжэ ерээ. 1960-аад онуудта Тунгокоченско аймагай Yльдиргэ нютагhаа ерэhэн баргажан буряадуудай 60 гэр бүлэ ба Байгал-Хударын буряадууд түбхинэжэ hуурижаhан. Би 5-дахи ангида hуража байхадаа, Ушарбай нютагай, баатаржаан харгана угай Батын Болодтой танилсаа hэнби. Тэрэ гэhэн сагhаа хойшо бэе бэеэ дэмжэлсэжэ нүхэсэн ябаабди. Сагаалганай hайндэртэ харгана угайхидтай уулзахадаа, Yбэр Байгалай хизаараар дид хамба Цырен ламхайн харгана угай хүн байхадань, ехээр урмашаа бэлэйб», - гэжэ гүлмэр залуу-гаар колхозой ажал хэhэн Гурожаб Бальжирович дурдаа hэн.
Агын дасан ошожо, Дондукбаев Цырен ламхайтай уулзаад, уг гарбалаарнь hонирхожо асуухадамни, иигэжэ харюусаа: «Би баатаржаан харгана угайб. Урданай ном соо харганын хүхүүрнүүд тон зүбөөр бэшээтэй байдаг. Баатаржаан харгана угайхид хойто Хориhоо гарахадаа, наашаа 70 үрхэ ерэhэн. Тиихэдээ Могойтоhоо холо бэшэ Харганааша гэжэ газарта тогтоо. Удангүй 22 айлынь урагшаа зөөхэдөө, Онон голой саада талада Шэбэшэ гэжэ газарта ойр зуура байгаад, иишэ тиишээ тараhан. Манайхин Урта ба Хүhөөшэ нютагуудай хилэ шадар ажамидаржа, Хүрэлжэ баазын зүүн тээ оршодог Мануухай обоо тахидаг байhан. «Манууха» гэжэ үгэ «манай ахай» гэhэн холбоо үгэhөө гараа. Тиимэһээ дээдүүлни Хүhөөшэ нютагай. Манай аба 5 наhатайдаа нютагhаа урагшаа гараhан. Гарахадаа, түрэhэн тоонтонь hүүлшын байhан газарhаань үбэлдөө Ононой гол дээгүүр гараа hаа, оройдоол 7 километр болохо. Минии үндыhэн нютаг Дээдэ Шандаанта (Первый Чиндант) гээшэ. Манай аба, гэрэй ганса хүбүүн, нэгэ эгэшэтэй байhан. Дондугбаа (Ринчин Дондуб) гэжэ хүгшэн абымни нэрэ хаанаhаа гарааб гэхэдэ, бисалгалда изагуурай 5 бурхан (будда-дхьяни) гэжэ байдаг. Дундань – сагаан, зүүн тээнь – хүхэ, урда таладань – шара, баруун тээнь – улаан, хойнонь ногоон бурхангууд юм. Ногоон бурханиинь Дондугбаа гэжэ түбэд нэрэтэй. Хүгшэн эжын Шойдог абга ламань абадамни «Лубсандаши» гэжэ нэрэ үгэhэн. Сэмүүн сагта Сүүгэлэй дасанда hүүлшын 3 лама үлэхэдөө, 1853 ондо түрэhэн үүринэр - Ганжарбын гэгээн, манай Шойдог габжа лама ба үшөө нэгэ лама байгаа. «Минии наhа барахада, ши урда таладаа ошоорой» гэжэ Шойдог лама абадамни хэлэhэн. «Тала» гээшэнь ород нүхэдынь байгаа.
Агын дасанда анхан шарайд, бодонгууд, сагаангууд ба хүбдүүд гэжэ 4 аймаг ламанар байhан. Аймаг бүхэн дугантай hааб даа. Ёнзон багша түрүүтэй, олон тоото шарайд угайхидай дуган жалгын саада тээ, Дуйнхор дуган хүбдүүд аймагта хабаатай hэн. Харганынхид хүбдүүдтэй суг хамта байгаа. Сүүгэлэй дасанда баруун харгана ба зүүн харгана гэжэ 2 аймаг болоhон. Аймаг гэхэдээ, нэгэ угайхид нэгэ тээшээ болоод байхые хэлэнэ. «Аймаг даа» гэжэ уг зоноо зонхилдог хүтэй, мүн дуган бүхэн өөрын даа ламатай, уншалгатай байгаа. Юуб гэхэдэ, 2 гэсхы 1000 ламанарые яагаад зонхилхоб даа!
Мүнөө сагта Зугаалайда, Согто-Хангилда харгана угайхид обоогоо тахидаг. Сагаал-ганда угайхид түрүүшынхеэ мүрысөөндэ хабаадаа. Хэд гээшэбибди гэжэ уг узуураа мэдэхэ хэрэгтэй. Хүн буряад хэлэеэ алдажа, түрүүн ородоор бодоод, hүүлээрнь тэрэнээ оршуулжа хэлэдэг. Өөрын түрэлхи хэлэн бурхан шажанаа ойлгоходо тон дээрэ юм. «Багшамни үбгэрөөд, ами табихынгаа урдахана буряадаар дуугараа hэн» гэжэ Донам лама хэлээ hэн. Багшань – Гоман дасанай хамба ябаhан Агбаан Нима лама 70-аад жэлэй туршада Түбэдтэ байгаашье hаа, буряад хэлэеэ мартаагүй байгаа. Хүн үнэнхын сагта түрэлхи хэлэндээ бусаха».
Согто-Хангилай музей соо абхан харгана угайхидай hарбаалжын гоё стенд үлгөөтэй байдаг. Анхан энэ стенд эхин шатын ангинуудай багшаар хү-дэлhэн, эжынгээ талаар харгана угай Сэсэгма Цыренжапова наhанайнгаа нүхэр, харгана угай Дамба-Ринчин Цыренжаповтай суг хамта зохёожо хэhэн юм. «Абаха эдихэдээ бэрхэ абхан харгана гэhэн үгэтэй юм» гэжэ хэлээд, Сэсэгма Цыбеновна энеэбхилээ hэн.
Харгана угайхид моотогон, хүхэ, хорон, онхот, тангад, абхан, баряахай, баатаржаан, ходой гэhэн хүхүүрнүүдтэй. ХIХ зуун жэлэй эхиндэ тэдэнэй дан олон болоходонь, Анаа голой баруун ба зүүн талаар ажамидарһан нэгэ угайхидые «зүүн харгана» болон «баруун харгана» гэжэ болгоод бүридхөө бэлэй. 1840 ондо баруун харганын отогто – 3482 хүн, зүүн харганын айл хотонуудта 1671 хүн тоологдожо, хори буряадуудай дунда тон олон хүтэй угайхид байгаа.
Сүүгэлэй дасанай 2-дохи шэрээтэ Дэлгэрэй Галсан-Жимбаа лама, Гүрэнэй II Дүүмын депутат Бато-Далай Очиров, мэдээжэ гэгээрүүлэгшэ, уран зохёолшо Чойжил-Лхама Базарон, эрдэмтэд Бал-Доржи Бадараев, Цырен-Анчик Дугарнимаев, уран зохёолшо, оршуулагша Норпол Очиров, Ажалай Алдар солын орденой дүүрэн кавалер Цырендаши Цыдыпов, дуушан Болот Бороев, уран шүлэгшэ Бальжинима Юндунов, РФ-гэй габьяата hоригшо Балта Цынгуев, эмнэлгын эрдэмүүдэй доктор Цыденжаб Цыбенов ба бэшэн харгана угайхид юм.
