«Антропосферэ» - изагууртанай оршон

Тэрэнь хүнэй түрэн мүндэлөөд, хүгжэн ургаад, хүгшэржэ хосордог хуби заяантай адли юм. Гансал үндэһэн арадуудай наһанай болзор хэдэн арбаад бэшэ, харин мянгаад жэлнүүдэй болзортой. Тэрэнь, дунда зэргээр, 1200-1500 жэлэй үргэлжэлэлтэй гэжэ эрдэмтэн онсо тэмдэглэнэ.
Лев Гумилёв Анна Ахматова гэжэ суута шүлэгшэнэй хүбүүн байhан. Тиигээд эжынгээ талаар Чингис хаанай ехэ хүбүүн Джучи хаанай уг гарбалай үри һадаһан болодог байһан намтартай. Монгол шуһатай эрдэмтэн буряад-монголнуудай түүхэ гүнзэгыгөөр шэнжэлһэн ба тэрэ талаар ехэ хүдэлмэринүүдые бэшэһэн аша габьяатай.

Л.Гумилёвой шэнжэлэлгээр, Россиин Империин дэбисхэртэ хоёр томо үндэһэн угсаатанай түүхын салгидаан газар дайдые доһолгоһон. Нэгэниинь – талын гуннанууд гэһэн урдын арад, удаадахинь – Чингис хаанай импери. Монголой агууехэ империин һалажа унахада, тэрэнэй бүридэлдэ байhан хэдэн угсаата арадууд амяараа таһаржа гараhан түүхэтэй. Тэдэнэй тоодо мүнөөнэй монгол, татаар, казах, буряад г.м. арадууд оролсодог гэжэ эли.

Лев Гумилёв: «Дэлхэйн арадуудай изагууртанай хамтын дурасхаалта оршом байдаг», - гээд бэшэһэн. Тэрэ хүнэй нюдэндэ харагдахагүй долгинуудаар дэлхэйе тойрожо хушаһан эреэ маряан мозаика мэтэ оршомой түби «антропосферэ» гээд нэрлэгдэдэг. Тэндэ хэзээ нэгэтэ дэлхэй дээрэ ажаһууһан бүхы арадуудай hүлдэтэ заяанай дурасхаалнууд мүнхэрһэн. Тэдэнэй дунда буряад арадай нюуса таабаринуудаар хушагдаһан түүхын одон ялалзана…

«Буряад арад орёо ба баян түүхэтэй»

Буряадуудай уг гарбал тушаа эрдэмтэдэй түрүүшын шэнжэлэлгэнүүд XVIII зуун жэлдэ ябуулагдажа эхилһэн ушартай. Тэдэнэй дүнгүүдээр, буряадууд монголнуудһаа таһаржа, Байгал шадархи нютагуудаар байрлаһан гэжэ тоологдодог байhан.

Харин 1937 ондо 29-тэй ород эрдэмтэн А.П.Окладников урдын зоной хүүрнүүдые шэнжэлһэнэй удаа буряадууд, үнэн дээрээ, hураггүй орёо, гүнзэгы ба баян түүхэтэй арад гэжэ элирүүлһэн байна.Тиигэжэ Ангар мүрэн шадар хэһэн археологическа малталгануудайнгаа дүнгүүдээр эрдэмтэн 1938 ондо эрдэмэй кандидадай нэрэ зэргэ хамгаалһан.

«Буряадууд – Байгал шадарай газарай автохтонно – ондоо тээһээ нүүжэ ерээгүй, харин эртэ урдын сагhаа эндэ байрлаһан арад», - гээд эрдэмтэн онсо тэмдэглэнэ. Тэрэнэй шэнжэлэлгэнүүдээр, V-VI зуунай «бронзын үе» гэдэг сагта Байгалай баруун талаар курыканууд гэһэн тюрк хэлэтэ угсаатан байhан.

XI зуун жэлдэ иишээ монголнуудай добтолжо ерэхэдэ, зариманиинь хойто зүг руу тэрьедэжэ ошоод, мүнөөнэй яхад арадай үндэhэ табиhан гэдэг. Харин эндээ үлэһэн курыканууд монголнуудтай холисолдожо, буряад арадай гарбалай эхи заха байгуулһан түүхэтэй. Агууехэ далайда «Байгал» гэһэн нэрэ курыканууд үгэһэн гэдэг.

Курыканууд үе сагайнгаа үндэр хүгжэлтэтэй арад байhан түүхэтэй. Өөрын үзэг бэшэгтэй, үндэр хэмжээнэй уран урлалтай, соёл болбосоролтой байhан. «Руны» гэһэн тюркскэ үзэгүүдһээ гадна уйгур үзэг бэшэгээр бэшэдэг, модоор ба түмэрөөр урлан дархалдаг байhан гэжэ урдын хүүрнүүд соо олдоһон хэрэгсэлнүүд гэршэлнэ. Мүн лэ курыкануудай хада хабсагайнуудта зураһан зурагууд манай үе хүрэжэ ерээд, түүхэ шэнжэлэлгын сэнтэй зүйл болонхой.

«Курыкануудай хананууд»

Мүнөөнэй Ойхон олтирог дээрэ «курыкануудай ханын» үлэгдэлнүүд олдоһон. Тэрэ 185 метр утатай, 2 метр үндэртэй шулуун хананууд үнгэрһэн зуун жэлнүүдэй нюуса таабаринуу-даар хушагданхай дуурана, сагай сууряагаар һэбинэ…

Үндэр шулуун ханануудтай хэрэмэй саана курыканууд дайсадһаа ба зэрлиг ан арьяатадһаа хородог байгаа гү? Тэндэ олоороо олдоһон гүнзэгы хонхорнуудтай томо шулуунууд соо Дээдэ Тэнгэридэ үргэлэй табиса хэжэ, элдэб янзын бүтээлнүү-дые үйлэдэдэг байhан түүхэтэй. Тиихэдээ хүнэй бэе үргэдэг шуһата заншал сахидаг байhан.

Уйгур гүрэнэй бүридэлдэ

Хитадай «тан» гэһэн империин үедэ (618-907) курыканууд Уйгурай гүрэнэй бүридэлдэ байhан гэдэг.
Эдэ бүгэдые VI-X зуунай үеын зоной хүүрнүүдэй малталганууд гэршэлдэг. Тэдэнэр «курумчинска» гэһэн соёл болбосоролой шэнжэнүүдтэй ба «курыкан – орхонуудай» заншалта үзэг бэшэгүүдтэй. Эдэ бүгэдэ тушаа урдын «гулигани» гэһэн хитадай түүхын бэшэгүүд соо тэмдэглэлнүүд бии.

XI зуунай хүүрнүүд тад ондоо бүридэлтэй. Энэ үедэ Баргажан-Түхэм орондо монголнууд һуурижажа эхилээ ха юм.
А.П.Окладниковай шэнжэлэлгээр, Зүлхэ мүрэнэй эрьедэ олдоһон XI зуунай курыкануудай «Сэгээнүүдэй хүүр» ба Сэлэнгэ мүрэнэй эрьеын Зарубино һууринай дэргэдэхи урдын хүүр шэнэ шэнжэнүүдтэй, монгол-нуудай мүр сараануудтай.

XI зуунһаа курыканууд монголнуудтай холилдон ниилэжэ, ёhо заншалай, соёл болбосоролой талаар хоорондоо нэбтэрэн нэгэдэжэ, Байгал шадарай дэбисхэртэ шэнэ арад – буряадуудай Баргажан-Түхэм орон мүндэлһэн юм.

Саашадаа Баргажан-Түхэмэй хаан Баргуудай Мэргэн хоёр басаган Баргажан-гуа хатан ба хори буряадай гарбалта эсэгэ Хоридой Мэргэнэй басаган Алан-гуа Монголой Добу Мэргэн баатарта хадамда гараһан түүхэтэй.

Алан-гуа агууехэ Чингис хаанай боржогон угай 11 үеын Эхэ Хатан болоhон заяатай.

Үльгэр домогто Баргажан-Түхэм орон тушаа «Монголой нюуса тобшо» соо ба Рашид-ад-Динай түүхын бэшэгүүд соо бэшэгдэһэн.
Чингис хаан хори буряадуудта «хүндэтэ нагасанарни» гээд мээхэйгээр хандадаг байhан гэжэ эли. Монголой хаан шэрээдэ залархадаа, тэрэ, нэн түрүүн, хүхэ номин хадагтайгаар Баргажан-Түхэм нютаг ерэжэ, улад түмэнhөөнь дэмжэлтэ ба туһаламжа гуйһан түүхэтэй.

«Чингис хаанай ген»

2003 ондо Америкын бүлэг эрдэмтэд тусхай шэнжэлэлгэнүүдэй ашаар бүхы дэлхэйн Азиин гүрэнүүдэй 8%, али гэбэл 16 сая бүhэтэйшүүл Чингис хаанай уг гарбалай онсо тэмдэгтэй гэжэ элирүүлһэн байна. Тэрэ «гаплогруппа С3» гээд нэрлэгдэһэн «Чингис хаанай ген» 1000-гаад жэлэй саада тээ агууехэ Монголой Империин үедэ бии болоhон гэжэ гэршэлэгдээ. Эгээл олоороо «Чингис хаанай ген» мүнөөнэй монголнуудай (35%), Пакистанай хазарейценүүдэй, Россиин Алтайн казахуудай (8,7%) шуһан соо олдоһон. Мүн лэ 3,4-1,7 хуби хүрэтэр Алтайн бусад арадуудай, буряад, тува ба хальмаг яһатанай шуһан соо бии гэжэ элирүүлэгдэһэн ушартай.

«Буряад» нэрын нюусанууд

«Буряад» гэһэн үгэ «бурю» - «шоно» гэһэн монгол бэшэ, харин тюркскэ үндэһэтэй. Шоно, нэн түрүүн, эртэ урдын сагhаа монголнуудай шүтэдэг амитан. Тиимэһээ буряадууд I мянгаад жэлэй тэн дунда тюркнүүдэй мэдэлдэ ороһон монголнууд гэжэ буряад элитэ эрдэмтэн Цыбикжап Цыдендамбаев тоолоно. Хэдэн зуугаад жэлнүүдэй туршада тюркнүүдтэй холисолдон адлидаад, XI зуун жэлдэ монголнуудай Байгал шадарые эзэмдэжэ ерэхэдэ, буряадууд анхан түрэл изагууртаа бусаһан гэдэг.

Харин үшөө нэгэ буряад эрдэмтэн Никифор Егуновой һанамжаар, Эрхүүгэй можодо олдоһон «Мальта» ба «Буреть» гэһэн палеолит үеын түрүүшын хүнүүдэй байранууд - буряадуудай изагуурай эхин байдал.

Тэрэ «Буреть» гэһэн урдын зоной байрын нэрэһээ «буряад» гэһэн арадай нэрэ олгогдоһон гэжэ Н.Егунов тэмдэглэнэ.

Тэндэхи газар доро малтаһан гэрнүүдэй үүдэнүүд булта урда зүгһөө, доторынь хоёр талаар хубаагданхай байhан гэжэ элирүүлэгдэһэн. Бахана тулгануудынь мамонтын һоёонуудаар хэгдэһэн, газар шаланууд болон ханануудынь амитадай арһаар хушагданхай байhан ха. Мүн лэ тэндэ амитадай яһаар, эбэрээр ба шулуугаар бүтээһэн ажалай ба агнууриин зэбсэгүүдһээ гадуур ёһото уран урлалай шэмэглэлнүүд олдоһон байна. Уран бүтээлнүүд тэрэ үеын Европын зоной урлалай шэмэглэлнүүдһээ дортохогүй уранаар ба оюун бэлигтэйгээр урлагдаһан гэжэ хэлэгдэнэ. «Мальта» ба «Буретьдэ» шулуугаар, яһаар хэһэн эхэнэрнүүдэй 20 дүрсэ олдоһон. Тэрэ хадаа бүхы дэлхэйгээр олдоһон түрүүшын хүнүүдэй урлалай тэн хахадынь болоно.

Эхэнэрнүүдэй дүрсэнүүдэй зариманиинь нэхы талаарнь газаашань урбуулжа оёһон дахануудтай, мүнөөнэй капюшон мэтэ захануудтай.
Тэдэнэй хажуугаар түрүүшын буряад уран гартанай бүтээһэн эршэмтэй түргөөр ниидэжэ ябаhан нугаһадай дүрсэнүүд, мамонтын һоёогоор урлаһан зүүдхэлнүүд, загаһанай нюрганай яһаар хэһэн һубһанууд, бугаагууд, хабтигар яhан дээрэ һиилэһэн мамонтын дүрсэнүүд бии. Үшөө тэрэ үеын уран дархашуулай кальцит ба нефрит гэһэн үнгэтэ шулуунуудаар урлаһан бүтээлнүүд олдоһон.

«Мальтын», «Буретиин» зоной агнууриин зэмсэгүүд болон хэлэниинь монгол туургата арадуудай ёһо заншалнуудтай нэгэ үндэһэтэй гэжэ тэмдэглэгдэнэ.

Никифор Егуновой онсо тэмдэглэһээр, 907-1125 онуудта мүнөөнэй Япон далайн эрьеһээ Зүүн Туркестан хүрэтэр дэбисхэр дээрэ монголнуудай Кидань гэһэн импери байhан түүхэтэй. Тэрэнэй зонхилогшод агууехэ Хитад гүрэниие мэдэлдээ оруулаад байһан гэжэ эли.
Тэрэ үедэ Байгал шадархи газарнуудта хори-түмэдүүд гэһэн угсаатан хүрэжэ ерээд, тэндэхи курыкануудые хойто зүг руу түриһэн гэдэг. Тиигээд хори-түмэдүүд урдын сагhаа Байгалай эрьеэр байрлаһан «фурии» гэһэн арадтай холилдон ниилэжэ, мүнөөнэй буряадуудай эхи үндэhэ табиhан.

Байгал – буряадуудай баабай

Бидэ, буряадууд, үнэхөөрөө айхабтар орёо ба баян түүхэтэй арад болонобди. Изагууртаа монгол, тюрк, фури, уйгур үндэһэтэйбди. Эртэ урдын сагһаа буряадуудай байрлаһан газарнууд – Монголһоо эхилээд, Алтайн орьёлнууд хүрэтэр гэжэ мэдээжэ.

Мянгаад жэлнүүдэй нюуса таабаринуудаар хушагдаһан буряад арадай түүхэдэ гансал Байгал далай заабол бии. Тиимэһээ гол шухалань гэбэл, буряадууд нангин Байгалай эрьедэ мүндэлһэн монгол туургата арад болоно гэжэ тоосоогүй.

You have no rights to post comments