Ородой ба немец эрдэмтэн, аяншалагша Петр Симон Паллас 1772 ондо буряад нютагуудаар аяншалhан түүхэтэй. Тиихэдээ тэрэ үеын буряад арадай байдал, ёhо заншал болон байгаалиин үзэсхэлэнгүүд тушаа дэбтэр соогоо ехэ hонин тэмдэглэлнүүдые хэhэн байна. Аяншалгынгаа дүнгүүдээр Лейпциг, Санкт-Петербург хотонуудта лата, немец ба ород хэлэнүүд дээрэ хэблэhэн номуудынь эрдэмтэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртэhэн, юрын уншагшадай hонирхол татаhан.
ПАЛЛАС ЗЭЭРЭН АГНАЛГА ТУШАА
Забайкали руу шэглэhэн замдаа, Яабланын шэлэнүүдые гаталан сасуу П.Паллас, нэн түрүүн, мүнѳѳнэй Элеэ голой эхиндэ hүрэг зээрэнүүдтэй ушарhан түүхэтэй. Тэрэ үедэ манай нютагаар зээрэнүүд олон зуугаад мянгаараа хаа-хаанагүй бэлшэжэ ябадаг hэн ха.
Саашадаа Паллас буряадуудтай зээрэн агналгада хабаадаад, тэрээн тушаа ном соогоо тодорхойгоор бэшэhэн. «Аба хайдаг» гээд нэрлэгдэдэг урдын заншалта агнуури мүнѳѳнэй Акшаагай аймагай дэбисхэртэ болоhон ушартай. Палласай бэшэhээр, зээрэнүүдые үргѳѳжэ агналга – буряадуудай эгээл дуратай сэнгэлгэ аярхалгануудай нэгэн байгаа. Агнуури үндэр хадын боориин гү, али гэбэл, ойн захын, голой эрьеын талмайда эмхидхэгдэдэг. 50, 100, 200 хүрэтэр хүнһѳѳ бүридэhэн бүлэг ангуушад булта мори унаhан, гартаа номо hаадагуудтай, hургагдаhан агнууриин нохойнуудтай. Тусхай hунгагдаhан дүй дүршэлтэй ахалагшынгаа үгѳѳр ехэ эбтэйгээр ба эмхитэйгээр үйлэнүүдээ гүйсэдхэнэ.
Нэн түрүүн, хёрхо нюдэтэй гурбан залуу хүбүүдые зээрэнүүдэй бэлшэhэн газар тодорхойлхыень «тагнуулда» эльгээдэг. Тагнуулшадынь эдэ зэрлиг амитадые олоходоо, үндэр газарhаа абяагүйгѳѳр тусхай тэмдэгээр дохёо үгэжэ, зээрэнүүдэй байhан газар харуулдаг. Хэрбэеэ зээрэнүүдэй хэдэн hүрэгѳѳр таhараад ябаа hаань, тэрэ зүгүүд руунь моридоо залажа зогсоогоод заадаг.
Саашадаа ангуушад хэдэн бүлэгүүд боложо таhараад, бэе бэеһээ 60-80 сажан зайда ябадаг. Тиигэжэ зээрэнүүдэй бэлшэжэ ябаһан талмайе хүреэлдэг. Зээрэнүүд хүнүүдые обёорходоо, сасараад гүйлдэдэг hааб даа. Ангуушад оог хуугай табилдажа, hурша номуудаараа харбажа, амитадые айлгаад, тэдэнь ухаа мэдээгээ алдан, элдэб тээшээ харайлдадаг. Энэ үедэ талын буряадууд айхабтар мэргэнээр харбажа, олон амитадые унагаадаг. Дагуурай талын нүүдэлшэ арадай морин дээрэhээ hурша номоор харбалгатай сасуулма бэшэ арад үгы. Зээрэн агналга – ёhото сэрэгэй уран урлал, тамирай hорилго, буряад арадай түүхын үзэсхэлэн...
Дэлгэрэнгыгээр 20-дохи дугаарта.
