Эзэн Чингис хаанай үлгы тоонто болохо Онон голой эрьедэ, Агын Буряадай тойрогой хилын урда захада, Жаргаланта Сагаан нугада Ононой хамниган зоной Гүнэй нютаг оршодог.
В.Семёнов (зүүн гарһаа 1-дэхи), Гүнэйн захиргаанай толгойлогшо Р.Дармаев (баруун гарһаа 1-дэхи).
Гүнэйн хамниган зоной изагуур хаанаһааб? Ямар уг гарбалтай улад зон гээшэб гэһэн тодорхой түүхын баримта бэшэгүүд хомор гээшэ. Гэбэшье Ород гүрэнэй эрдэмтэдэй замай тэмдэглэл, архивай бэшэгүүд, номууд, түүхын статьянууд яһала байдаг. Тиимэһээ Гүнэй ба гүнээкин тухай энэ статья имагтал Ород гүрэнэй эрдэмтэдэй бэшэһэн баримта мэдээнүүдтэ үндэһэлэн бэшэгдэбэ. Гэхэ зуура Монголой, Хитадай, Манжын түүхэ бэшэгүүд соо хамнигад тухай ехэ материал бии, теэд тэрэниие шудалжа, манда тодорхой хэлэжэ үгэхэ хүн үгы байна бшуу. Гүнэй, гүнүй гэжэ үгэ «гүн» гэжэ үгэһөө гараһан гэһэн нэгэ магадлал байдаг. Эрдэмтэн В.Долгих иигэжэ бэшэһэн байна: «Гүнээкин Нэршүүгэй мэдэлдэ 1696 ондо орожо ерэһэн. Эдэ зон хадаа Хэрлэн, Радун голоор нүүжэ ябаһан монгол угсаата арад. Шандак гүн гэхэ гү, али Хандук Ирки баатар гэжэ түрүүтэй 60 хүн хүрэжэ ерэһэн ха. Теэд Шандак гүн баатар Манжа Чин (Хитад тала) руу тушаагдажа, тэндээ саазалагдаһан гэжэ бэшэгдэдэг. Албата зониинь «гүнээкин» боложо, гүнээкин омог бии болоһон гэхэ. Шандак гүн, Хандук Ирки багатур, Контогон, Күнтү гүн гэһэн нэрэнүүд доро нэгэл хүн байһан гэжэ ородой эрдэмтэд бэшэһэн байна. Эрдэмтэн А.Окладниковай мэдээгээр, Тайшаа Хандук Ирки баатар (тайшаа Далай баатарай хүбүүн) 1 түмэн зонтой Хэрлэн, Радун голоор байтараа, «Сайн хаанай самаргаанай, Бошогто хаанай бусалгаанай» үедэ урагшаа Хитадай газар дэбисхэр руу тэрьедэхэ баатай болоһон, тэндэһээ 1696 ондо наашаа бусахадаа, Ород гүрэнэй харьяада ороһон ха.
ХИЛЫН ХАРУУЛШАД
Гүнээкин XVIII зуун жэлэй эхиндэ Онон голой урда бэедэ, Түүргэ, Бооржо голоор байрлажа амидараа. 1727 ондо Ород ба Хитад гүрэнүүдэй хоорондо хилын татагдахада, гүнээкин Ород гүрэнэй хилэ сахиха ехэ үүргэтэй болоһон юм. Дурулгын харуулда хамаатай, Цагаан нуур, Дурулга голой эхиндэ байра байдалтай, хилын харуулай маяк бүхэндэ 30 үрхэтэ хамниган айл алба хэдэг байгаа. Нэршүүгэй тунгус-хамнигад хамтадаа 47 иимэ маягуудые (Бальджикамский-Кайлсутаевские караулы) даажа байгаа. Хилын харуулда ябахадаа, хамниган зон гэр бүлэтэеэ, адуу малтаяа байрлаха ёһотой һэн ха. Маяк гээшэ хадын оройгоор, малай бэлшээригүй газараар табяатай шулуу, модоор хэгдэһэн тэмдэгүүд юм. Эрдэмтэн Г.Цыбиковэй бэшэһээр, 1758 оной үбэл саһан ехээр ороод, шуургалжа, зуд болоходонь, олон мал - 11 мянган бог ба бодо мал гарзалаа. Тиигэжэ хамниган зоной байдал доройтожо, хилын харуулһаа болижо, ондоо тээшээ зөөхэ баатай болоһон байгаа. Тэрэ үедэ хилын харуул хасаг сэрэгтэ даалгагдаһан бэлэй. 1760 ондо түрүүшын 500 сэрэгтэй хамниган хасаг полк бии болобо. Даргаарнь – Гүн (князь) Павел Гантимуров томилогдоод, нэгэдэхи зуун хасагай командир (сотник) – князь Иван Гантимуров, хоёрдохи зуунайхи – шүүлингэ Темуров (намяадхамниган), гурбадахи зуунайхи – зайсан Замбалин Ходогоров (дулитар, дулигад-хамниган), дүрбэдэхи зуунайхи – Бэликтэ Шодоев (уляад-хамниган), табадахи зуунайхи – Андрей Гантимуров байгаа. Хилын харуулһаа гүнээкин зөөхэдөө, Ононой хойто бэе, мүнөө байһан Будалан, Гүнэй нютагуудай газар дэбисхэртэ буужа ерэһэн юм. 1802 ондо Ононой хойто бэедэ, Түргэнэй адагта модоор дасан бариһан байдаг. Энэ хадаа Үбэр Байгалай хизаарта тон түрүүшын дасан болоно. Нютагай зайһан, гэсэл Цэцэн Цагаан лама ехэ оролдолго гаргажа, Сэлэнгэ, Хори нютагуудаар бадар хэжэ ябаһан байгаа. Хориин тайшаа Дамбадугар хамниган ламые элдэбээр шалгаһан, туршаһан гэхэ, тэрэниие дабахадань, тэрэ ноён Гүнэйн дасанда табан хушуун малһаа, юһэн эрдэниин үнэтэ зүйлһөө үргэжэ, нютаг зондоо буянай хэрэгтэ туһалхыень захиһан байна. Тэрэ үедэ гүнээкин 100 түхэригэй ясак түлэдэг албата зон байгаа.
ГҮНЭЭКИНЭЙ ТАМГА
Гүнэйкин өөрын иимэ тамгатай: томо сахариг соо гурбан эрдэниие элишэлһэн гурбан багахан улаан сахариг зураатай байдаг. Гүнээкинэй тамга гурбан бэлгэ тэмдэгэй удхаар зохёогдоһон: 1. Хүн, газар, замбуулин (человек, земля, космос) гурбанай нягта холбоогой тэмдэг; 2. Эрдэм ухаан, уралиг, бэеэ абажа ябаха һургаал (наука, искусство, этика). 3. Үнгэрһэн, мүнөөнэй ба ерээдүйн сагай хүн түрэлтэнэй туйлалтанууд (человеческиедостижения прошлого, настоящего и будущего) гэхэ гү, али сагай холбоо гэһэн тайлбаритай юм.
ГҮНЭЭКИНЭЙ ДҮРБЭН АЙМАГ
Нютагай үндэр наһатан Шойжилов Дарма аха (1911 ондо түрэһэн, 94 наһа хүрөөд, бурхандаа мордоһон) иигэжэ хөөрэдэг һэн: гүнээкин 4 гол аймагһаа бүридэхэ: цонгоол, цоохор, хачин, хутагыт (хотогойд) гээд. Эдэнэй дунда балтяаган (балхиаган) омогой зон цоохор аймагта хабаатай гэһэн ойлгосо бии. Цонгоол, хачин омогууд монгол угтай гэжэ ойлгохоор. Хачин омог Эзэн Богдо Чингисэй боржогон угта бэшэгдэһэн байдаг. Цоохор омогойхид Зүүнгарһаа (Джунгари) зөөжэ ерэһэн монголнууд гэжэ тоологдодог. Кутыгыт (хотогойд) аймагые Алтан хаанай албатан ябаһан гэжэ баһа бэшэгдэдэг. Монголдо, Тывада хотогойд омогой зон олон тоологдоно гэһэн мэдээ манда бии.
БАЛТЯАГАН ОМОГ
Балтяаган омогтоной нэрэ һонирхол түрүүлдэг. Хамнигадай түүхэ шудалдаг эрдэмтэн Д-Н.Дамдиновай һанамжаар, хамнигад манжа үндэһэтэнтэй (манжууртай) дайлалдадаг байгаа, «балтяаган» гэжэ манжа үгөөр нэрлэгдэһэн нэгэ омогойхид Гүнэйдэ байжа болоо. Буряад Уласай Бэшүүрэй аймагай Гутай, Алташа нютагуудта хори буряадуудай дунда балтиаган омогтой зон олон байна. Тэдэ зон өөһэдынгөө угай намтар тухай юун гэжэ хэлэнэб гэхэдэ, Алташа, Гутай, Үбэр Хэрээтэ гурбан аха дүүнэр холоһоо зөөжэ ерээд, «шэбхэ гэшхээгүй, шэнгээрһэ гэшхэһэн зон гээшэбди» гэжэ хэлэдэг һэн ха. Тиимэһээ балтяаганууд болбол үргэн талын малша зон бэшэ, харин ой тайгын, ан агнадаг ангууша зон болоно. XVI зуун жэлэй эсэстэ XVII зуун жэлэй эхиндэ ородуудай Байгалай үмэнэхи газар эзэлжэ эхилхэдэ, хори буряадуудай олонхинь Манжа, Дагуур руу зөөжэ ошоһон аад, һөөргөө бусаһан юм. Энэ үедэ тунгус-манжын нэгэ бүлэг балтяаганууд буряадуудтай ниилэһэн байжа болоо гэжэ тэмдэглэгдэнэ. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай жэлнүүдтэ Гүнэйдэ арбаад лэ балтяаган айлнууд тоологдодог байгаа. Нютагай үндэр наһатай үбгөөгэй яриһаар, балтяаган омогойхид уг изагуурһаа бэшэгтэй, номтой, эрдэмтэй байһан гэхэ.
ГАЛДАН БОШОГТО ХААНАЙ АЛБАТАН
Бодоод үзэхэдэ, гүнээкин, онсолбол, цоохор, кутыгыт (хотогойд) омогойхид, Галдан Бошогто хаанай албатан ябаһан ха. 1691-1696 онуудта Манжын сэрэгтэ сохюулжа эхилхэдээ, Зүүнгарай (Джунгариин) албатан тэрьедэжэ, хойто зүг шэглэн, Ород гүрэн руу Онон, Сэлэнгэ мүрэнүүдые дамжан ерэхэдэнь, ородууд сэрэгэй ноёнииень Манжа-Хитадта барижа тушааһан. 1689 оной Нэршүүгэй гэрэй ёһоор «тушаажа үгэхэ» хэлсээтэй байһан ха. Тиигэжэ Шандак гүнэй Манжа-Хитад гүрэндэ тушаагдаад, саазалагдаһан тухай түүхэ бии. Юундэ саазалагдаа гээшэб гэхэдэ, 1691 ондо Халхын гурбан хаашуул Манжа Чин уласай эзэн хаантай үгэ нэгэдэжэ, Галдан Бошогто хаанай сэрэгые хамтаржа диилээд, хюдажа эхилһэн юм. Шандак гүниие дахажа ябаһан албатан, сэрэгшэд зон Ород гүрэндэ орожо, «гүнээкин» болоо гээшэ ха. 1727 оной мэдээгээр, гүнээкин омог тухай «тунгусы гунова рода» гэжэ бэшэгдэһэн байна. 1758 онһоо «Гуновский род» гээд ямар нэгэ князь хүнэй омогоор нэрлэгдээ гэжэ багсаамжалхаар. Гүрэнэй архивуудта «Гуновский (Гунинский), Гунуйский, Гунэйский дацан» гээд бэшэгдэнэ.
ОНОН ХАМНИГАДАЙ ДАСАНГУУД
1909 ондо Гүнэйн «Дэчен Чойнхорлинг» дасан табадахияа урилагдажа баригдаһан түүхэтэй. Онон хамнигад 6 дасантай: 1802 ондо баригдаһан Гүнэйн дасан (цонгоол, цоохор, хачин, хутыгыт омогууд); Тугшанай - 1802 он (зайдан, табантан, унзад, наймантан, хори буряадууд); Хужартайн - 1826 он (хори буряадууд, узун-данхан, урда-данхан, шинэ үзөөн, узалайр; Бэрцын - 1825 он (онгоосоной хамнигад); Тарбагатайн - 1825 он (үзөөн, хори буряадууд); Ульханай - 1832 он (ород хасагууд, хамниган хасагууд) барижа, бурханай шажан даган абажа, адуу малаа үдхэжэ, амидаржа, үхи хүүгэдээ хүмүүжүүлжэ, Урулгын талын Дүүмэдэ мэдэлтэй байһан гээшэ. Нэршүүгэй арбан табан хамниган эсэгэдэ хабаатай Гүнэйн, Тугшанай, Yзөөнэй хамнигад Хужартайн инородческо управада ородог байгаа. Гүнэйн дасанай бэшэг баримта дотор гүнээкин тухай бэшээтэй байһан байха гэжэ һанахаар юм. 1934 ондо Гүнэйн дасанай һандаргаагдахада, бурхан шажа- най ном һудар, нютагай үльгэр, домог, түүхэ бэшэг хайра гамгүй шатаагдаһан, дасанһаа урагшаа тала дайдада сагаан хайлгана болотороо һалхинда үлеэгдэжэ тараһан, үлэгдэлыень пионер-лагерьта эдеэ бэлдэхэдээ, пеэшэндэ түлидэг һэмди гэжэ тэрэ үеын хүүгэд, мүнөө наһажаал болоһон зон хөөрэдэг һэн.
ЭСЭСТЭНЬ
Гүнэй ба гүнээкинэй, Ононой хамниганай түүхэнь ехэ юм. Арад бүхэн өөрын гэһэн түүхэеэ тодорхойлхын тула эрдэм шэнжэлэлгын ажал ябуулжа байха ёһотой. Тиимэһээ Монгол Уласта Хамниган шудалалай түб байгуулагдаһан. 2018 ондо хамниганай эрдэм шэнжэлэлгын хурал ба хамнигадуудай арадай дуунай, уран шүлэгэй урилдаан Хэнтэй аймагай Дадал сомондо болохо юм.
