Баатаржан харгана омогой тайшаагай тоонто Баруун Шивьеэгэй Ноён Бууса гэhэн газарта оршодог. «Мохоо хутагаараа мунса зурадаг, морин тэргээрээ мууе дарадаг, бүхэриг хоморгошо, эд зөөриншэ харгана омогой» хара тугынь дээгүүр намилзахань!

Агын талын Дүүмэ 1839 оной мартын 2-то байгуулагдаhан түүхэтэй. Тус зургаанай түүхэдэ дүрбэн ахамад тайшаанар байhан: Зангяа Данжинов (1842-1858), Петровскын аймагай Худанай нютагай; Тугулдур Тобоев (Тобын) (1858-1878), мүнөөнэй Могойтын аймагай Сагаан-Уула нютагай; Жалсарай Зориктуев (1878-1892), Догой нютагhаа гарбалтан; 1892-1903 онуудта Агын талын Дүүмын тайшаагай тушаалда Зугаалай нютагай Бодиин Жана зонхилжо hууhан түүхэтэй. Тиихэдээ тэрэ hүүлшын – дүрбэдэхи тайшаа болоhон байгаа. Саашадаа Агын талын Дүүмэ тараагдажа, улад зонойнь Нэршүүгэй тойрогой мэдэлдэ үгтэхэдэ, тайшаагай тушаал үгы болгогдоhон ха.
Тэрэ үедэ Агын талын ажаhуугшадай бүhэтэй зоной тоо уг омогоороо иигэжэ хубаардаг байгаа: галзууд - 588, хуасай - 836, хүбдүүд - 1079, шарайд - 960, харгана - 1827, худай - 25, бодонгууд - 1261, хальбан - 154, сагаангууд – 870 – хамта 7600 бүhэтэй зон. Тэрэ үедэ эхэнэрнүүд ба үхибүүд хүнэй тоодо оруулагдадаггүй байhан гэжэ эли.
Тайшаагай тушаалда эгээл олон тоотой харгана омогойхидой түлөөлэгшэ Бодиин Жана баталагдаа ха юм.
- Хара тугтай харгана уг
Хүдөө хээрээр ябадалтай,
Хара харгана тγлишэтэй,
Хара хонин тайхатай,
Халтархан хγлэгтэй
харгана,
- гэhэн үгэтэй.
Харгана – бургааhан гэhэн удхатай, «хадхууртай харгана», «алтан харгана» (золотарник).
Харгана үльгэр түүхэтэ Хоридой Мэргэн эсэгын Нагадай хатанhаа мүндэлhэн зургаадахи хүбүүниинь болодог. Саашадаа Харгана арбан хүбүүтэй боложо үдэhэн: Моотогон, Сигүүдэй, Байталай, Хушуун, Баряахай, Батанай, Тангад, Баатаржаан, Хуудай, Хүхэ (Хүхэльби). Бүлын арбан hалаа залаануудынь саашадаа «дэлхэйе дүүргэн» үдэн hалбарhан түүхэтэй.
1838 ондо хориин 11 уг гарбалтанда алтан үзэгүүдээр бэшээтэй Россиин императорай нэрэ обогтой, алтан залаануудтай, алта мүнгэн утаhаар шэрэhэн шэмэглэлтэй hүр жабхаланта тугуудые барюулхада, харгана угайхидта хоёр тиимэ тугууд үгтэhэн гэдэг. Юундэб гэхэдэ, тус гарбалтан «Баруун Харгана» ба «Зүүн Харгана» гэhэн омогтой хоёр томо отогуудаар хубаардаг байгаа бшуу.
Харгана угай туг: алтаар хүреэлhэн хара бүд дээрэ угай hүлдэ - даляа дэлиhэн нашан шонхор шубуунай дүрсэ зурагдаhан.
1891 ондо Тура голой эрьедэ Россиин ерээдүйн император Николай тайжые угтамжын үедэ талын Дүүмын ахамад тайшаа Жалсарай Зориктуев байhан. Жана Бодиин тэрэ үедэ зайhанай зэргэдэ ябаа. Yргэн ехэ найр наадан, ёhололнуудай үедэ залуу зайhан бүхы буряадай буддын шажанда, Ага нютагта шухала хэрэг хүсэлдүүлжэ шиидхэhэн габьяатай.
Ушарынь гэхэдэ, 65 жэл урда тээнь, 1826 ондо Зугаалайда буддын шажанай сүмын hуури табигдаhан аад, дасанай зэргэ яашье олгогдодоггүй байгаа. 1853 ондо абтаhан гүрэнэй хууляар, буддын шажанай шэнэ дасангуудые барилга ба нээлгэ огто хоригдоhон түүхэтэй. Тиимэhээ Бодиин Жана ерээдүйн хаанда сэхэ хандажа, энэ орёо асуудал амжалтатайгаар шиидхэhэн.

You have no rights to post comments