ОЙ ТАЙГЫН ЭЗЭН БААБГАЙ
   Баабгай анха түрүүн хүн байһан домогтой. Ехэ урагшатай ангуушан агнахадаа, хүн бэеынгээ арһа тайлаад, тайгын ангай арһан даха үмдэдэг гуримтай һэн ха. Үдэр бүри баян олзотой бусадаг байгаа. Дүтын нүхэрынь атаа мэеэн боложо, нэгэтэ баабгайн агнуурида ошоһон үедэ хулгайгаар хүнэй арһыень галда шатаажархиһан түүхэтэй.
   Баабгайн эльгэн хүнэй эльгэнтэй адли, тэрэниие эдихэнь хорюултай гэдэг. Юундэб гэхэдэ, баабгайн эльгэ нэгэтэ амсаһан хүн хүнэй эльгэ эдихэ тухай аргагүй ехэ һанал хүсэлдэ абтадаг ха.
   Арһыень үбшэжэ абаһан баабгайн бэе хүнэй бэеын түхэлтэй һэн тула һүрѳѳтэйгѳѳр үзэгдэдэг.
   Баабгай хүнэй хэлэ ойлгодог гэжэ манай элинсэгүүд этигэдэг байһан. Тиимэһээ баабгайе доромжолжо, наадалжа, тэрэниие алаха хүсэлтэй тушаагаа дуугархаяа сээрлэдэг гуримтай. «Баабгай» гээд сэхэ нэрлэдэггүй, харин хүндэтэйгѳѳр «Даха үмдэһэн Томо абга», «Дахатай үбгэн» гээд нэрлэдэг байһан.
   Баабгайе агнажа алаад, нэн түрүүн иимэ дуудалга түүрээдэг урдын заншалтай: «Хаан ураатай болобол - һаадаг номоо хуряа, хатан ураатай болобол - хайша шүбгэеэ хуряа». Тэрэ «эрэ хүн һаа, һурша номоёо абажа буулга, эхэнэр һаа, зүүдхэлнүүдээ тайлажа аба» гэһэн удхатай дуудалгын үгэнүүд зэрлиг арьяатаниие номгоруулха эди шэдитэй гэжэ тоологдодог.
Баабгайн үхэһэн бэе эшээнһээнь татажа гаргаһанай удаа ангуушад тэрэниие хүндэтэйгѳѳр мэндэшэлдэг, толгойдонь һү сүршэдэг. Тиихэ үедѳѳ баабгайн үхэһэн ушараар ехэ уй гашуудал үзүүлжэ, шангаар гэншэн уйлалдадаг байһан гуримтай.
   - Танингүй, абгаяа алаабди, - гэжэ байгаад бархиралдаха. - Эхэеэ танингүй, эсэгэеэ алаабди.
   Али гэбэл баабгайе хэнэйшье алаһые мэдээгүй хэбэр үзүүлжэ:
   - Тайгын эзэн, торожо унаа гүт? Юундэ огто хүдэлэнгүй, эндэ хэбтэнэбта? Үндэр хадын оройһоо халтиржа унаа гүт?
   Ангуушанай бариһан 40-дэхи баабгай муу үйлэ заяанай тэмдэгтэй гэдэг: тэрэ ангуушаниие заабол баабгай таһара удара татаха.

 

   ХААЛТАТАЙ НААДАНХАЙ БААБГАЙ
   Буряад орондо иимэ ушар болоһон гэдэг. Нэгэ айлда элдэб гай тодхор, үбшэ гасалан таһалдахаа болёод, эзэн эхэнэр бѳѳдэ хандажа, абарал гуйһан ушартай. Бѳѳ үзэл үзѳѳд, иигэжэ айладхаһан байгаа:
   - Танай бүлын бүхы зоболонгууд ой тайгын эзэниие баряанда хааһан ушарһаа шалтагтай. Тэрэниие түргэн сүлѳѳдэ гаргагты, бүхы зоболонһоо мултархат!
Эхэнэрэй һанаанда үхибүүдтэнь хэнэйшьеб бэлэглэһэн мантан томо нааданхай баабгай һанагдаба. Гоё нааданхай муухай нуутагар болохогүйн тула целлофан тулам соо табигданхай, диван дээрэ һуудаг байгаа ха.
   Нааданхай баабгайе туламһаа сүлѳѳлэн сасуунь тэрэ айлай бүхы гэшүүд эдэгэжэ, амарлингы байдал бусаһан гэдэг.
   Баабгайн һабар мүнѳѳшье шэжэ бузарһаа аршалдаг эди шэдитэ хэрэгсэл гээд сэгнэгдэдэг. Үнеэдэй хүхэнэй хабдар баабгайн һабараар аргалдаг заншал бии. Үшѳѳ ямаршье амитанай үбшэнгүүдые сараха хүсэтэй гэдэг. Амитанай үбшэн газарта баабгайн һабар табижа жэгнээд, эльбээд хоноходо, үглѳѳдэрынь амитан элүүр энхэ болоод бодожо гайхуулдаг.
   Хүнэй толгойн үһэнэй унажа халсархада, баабгайн тоһон туһатай, һүлһэниинь хоолойн үбшэнгүүдые эдэгээдэг.

 

   НАНГИН САГААН ШОНО 
   Монгол, эхирэд, булагад, ахын ба тон үсѳѳн хори буряадуудай угуудай отог омогуудта шонын һүлдэ шүтэгдэдэг.
   Домогоор, эртэ урда сагта үншэрһэн нялха буряад хү-бүүе эмэ шоно хүхэеэ хүхүүлжэ тэнжээһэн гэдэг.
   Шоно угай зон шонын добтолгоһоо шархатаһан адууһа мал аргалжа эдэгээхэ эди шэдитэй гэһэн үгэтэй юм. Тиимэһээ урдын буряадууд шоноһоо шархатаһан амитанда шоно угай хүниие залажа асардаг байһан гуримтай. Тэрэнь гартаа буу баряад, агаар руу буудаха үедѳѳ: «Би - эмэ шонын хүбүүн Шаалай Мэргэнэй үри һадаһан гээшэб! Тэнгэриин нохой, нёлбоһоо һѳѳргэнь аба!» гэжэ үгэлдэг байһан.
   «Шоно - тэнгэриин гарбалтан» гэжэ манай элинсэгүүд этигэдэг, мүн лэ сэхэ нэрээрынь нэрлэдэггүй байһан заншалтай. «Хүдѳѳгэй баабай», «Хаан таабай», «Хүдѳѳгэй Үбгэн» г.м. нэрлэдэг һэн ха.
   «Сагаан шоно - Хүхэ Мүнхэ Тэнгэриин заабаряар үйлэдэдэг нангин амитан», - гээд урдын олон домогууд соо түүрээгдэдэг.
   Һүрэг сагаан шононуудай адууһа малда добтолходо, ехэ һайн тэмдэг гэжэ тоологдодог. Нангин сагаан шонодо барюулжа хосорһон малай түлѳѳ шаналдаггүй, тэнгэриин бурхадта үргэл боложо, тэрэнэй ашаар буян хэшэг үршѳѳгдэхэ гэһэн тэмдэгтэй.
   Буряад арадай заншалаар, Тэнгэриин нангин сагаан шононуудһаа гадуур үшѳѳ юрын боро ба лусадай (шүдхэрэй түрэлэй) шононууд гээд илгардаг.

 

   БОДОН ГАХАЙ ТѲѲЛЭЙ
   Хориин «бодонгууд» гэһэн угай нэрэ «бодон гахай» гэһэн үгэһѳѳ үндэһэтэй ба һүлдэ тэмдэгтэй. Тус угай нангин шүтѳѳнэй амитан - зэрлиг гахай.
   Бодон гахайн һоёогоор худалдажа абаһан газарай хилэнүүдые зуран тэмдэглэдэг, хүниие хүдѳѳлүүлхэдээ, «газар гуйлгын» бүтээлдэ хэрэглэдэг байһан. Мүн лэ шэнэ гэрэй барилгын һуури бодон гахайн һоёогоор арюудхадаг бүтээл мүнѳѳшье зарим нютагуудаар хэрэглэгдэдэг гэжэ эли. Үшѳѳ урдань шэнэ гэрэй богоһо доро бодон гахайн тархи буладаг байһан заншалтай.
   Бодонгууд омогой угсаатан заримандаа хурим түрэнүүд дээрээ хониной, адууһанай тѳѳлэйнүүдэй орондо гү, али гэбэл тэдэнэй нэгэнтэй суг хамта бодон гахайн тархи табидаг байһан. Бодон гахайн тѳѳлэйтэй хамта «жолоо» гээд нэрлэгдэдэг нариихан зүһэмэл бүд барюулагдадаг. Зарим ушарнуудта зүһэмэл бүдэй орондо бодон гахайн нугарһан талаһаа утаашань зубшажа отолһон ѳѳхэ «жолоогой һүлдэ» гээд баридаг байһан заншалтай.
   Худын түрүү бодон гахайн тѳѳлэйдэ зургаан зурлаа гаргажа отолдог. «Гахайн тѳѳлэй зургаан хүндэтэй» гэһэн үгэтэй. Хурим түрын түгэсэжэ, урагуудай мордоходо, гахайнгаа тѳѳлэй худын түрүүгэй мориной эмээлдэ аргагүй бүхѳѳр зангилжа уяад табидаг һэн ха. Харгыдаа түрын ударидагша тэрэ бүхэ уяатай зангилаануудые заабол тайлаад, гахайн тархи унагаажа «гээгээд», гэртээ бусаха ёһотой. Хэрбэеэ гахайн тархи мулталжа шадангүй, гэртээ асараад, үшѳѳ эдеэн болгожо эдиһэн хүн заабол наһа бараха гэһэн тэмдэгтэй.
   Урдын сагһаа бодон гахайн һоёо, үргэн, хохимой яһан үхибүүдэй, бүдүүншье зоной һахюуһан гээд шүтэгдэдэг. Үшѳѳ газарай хүрьһэ бузар буртагһаа, ада баршадһаа сэбэрлэн арюудхадаг хүсэтэй һахюуһан гэжэ тоологдодог. Бодон гахайн хохимой яһа малай дал, хорёо соогуур үлгэдэг заншалтай байһан.

You have no rights to post comments