Yндэһѳѳрѳѳ соло ураанууд (клич) урдын сэрэгшэдэй хоорондохи харилсаанай нюуса дохёо тэмдэгүүд юм. Мүнѳѳнэйхеэр, сэрэгэй пароль, дайн байлдаанай үедэ али зүг руу добтолхо, сухариха тушаа, ѳѳрын сэрэгэй али талада хорон байрлаһан тухай далда мэдээтэй дуудалгын абяанууд гэдэг.
ХУН ШУБУУНАЙ ДУУТАЙ
Вандан Юмсуновай угай бэшэг соо иимэ ушар тухай хэлэгдэнэ:
- Нэгэтэ намарай хаһада Баргажан голой наада талын эрьеын Алтан Мундарга гэһэн уулын хормойдо хори буряадууд тоогоор олон монгол сэрэгтэй тулалдаад, булигдажа эхилһэн байгаа. Тиигээд хартагана гэжэ ургамалаар зуугаад тоо хүнүүдэй дүрсэтэй айбалануудые бүтээгээд, морид дээгүүр бүхѳѳр уяжа һуулгаһан гэдэг. Тэдээндээ сэрэгшэдэй хубсаһа, хуягуудые, дуулга малгайнуудые үмдэхүүлээд, номо һаадагуудые үлгѳѳд, урдаа табижа, хуугайлалдан намнаһан түүхэтэй.
Амигүй айбала дүрсэнүүд дайсадай годлинуудта абтанагүй, һэлмээр сабшагданагүй, урагшаа сухаришагүй дабшана. Ехээр гайхан һүрдэһэн монголнуудай: «Яаһан эрэлхэг сэрэгшэд гээшэб?! Эсэгэ Тэнгэриин гарбалтай баатарнууд гү?» гэжэ бодомжолон зогсохо үедэ гэнтэ хойто талын уулын ташаланай саанаһаа дээрэ тэнгэридэ олон зуугаад һүрэг хун шубууд хурылһан дуугаар ганганалдан ниидэжэ гараһан гэдэг.
Монголнууд энээнһээ урагша аянай хун шубуудые хаража үзѳѳгүй, дууень шагнаагүй һэн тула шанга ганганалдааень дуулаад: «Хори буряадуудта олон мянган сэрэгтэй туһаламжа бууба!» - гэжэ шиидээд, оро бодогүй сухарин тэрьедэһэн домогтой.
Вандан Юмсуновай бэшэгээр, тэрэ сагһаа хори буряадууд гарбалайнгаа Эхэ Хун шубуунай хурылһан дуунай абяа һажааһан ураатай болоһон байгаа ха.
«ДА-А-ХЭЙ!», «ХАНДАГАЙ!»
1839 ондо Ринчин-Доржи Дэнпилов гэһэн хориин тайшаагай захяагаар бэшээшэ Доржи Дарбаев «Хори буряадай гарбалай түүхэ» бэшэһэн. Тэрээн соонь 1711 онһоо хэрэглэгдэжэ эхилһэн хориин 11 эсэгын ураанууд үгтэһэн. Галзууд - «Да-а-хэй!», харгана - «Буругуй!», хуасай - «Хандагэ!», хүбдүүд - «Бүргэд!», бодонгууд - «Шиу-а!», шарайд - «Хандагай!», худай - «Шиу-лу-а!», гушад - «Хандагай», батанай - «Шиу-а!», хальбан - «Шиуу-а!», сагаангууд - Шиуу-а!» гэһэн ураануудтай.
Тус түүхын дансын удаадахи жэлнүүдэй буулгабари соо батанай омог «Шину-а!», хүбдүүд - «Чину-а!» гэһэн ураатай гээд бэшэгдэһэн. Эндэ али гэбэл В.Юмсуновай алдуу заһагдаа, үгы һаа буулгабаринь алдуутай. Тиибэшье «Шиу-а!» гэһэн ураа «чуна-а» - «шоно» гэһэн үгэһѳѳ үндэһэтэй гэжэ тоосоогүй.
Мүн лэ худай омог «Шильбүэн» - «Шэлүүһэн» гэһэн ураатай гэһэн тэмдэглэлнүүд дайралдадаг. Тэрэньшье зүб байжа болоо, юундэб гэхэдэ хүсэтэй галзуу арьяатадай нэрэнүүд олон арадуудай дай байлдаанай дуудалгын ураанууд соо ушардаг гэжэ эли.
ДАЙНДА НЭГЭ УРААТАЙ
Хэдэн ондоо буряад омогууд нэгэ адли ураатай байһан гэжэ элирүүлэгдэһэн. Энэнь гайхалгүй. Ураанууд - нэн түрүүн дайн байлдаануудай үедэ хэрэглэгдэжэ бии болоһон дуудалганууд. Тиигээд уг гарбалаараа хубаардаг буряадууд дайсадай урдаһаа нэгэ арадаар тэмсэдэг байгаа бшуу. Тиимэһээ эндэ омог отогой илгаа гэжэ үгы.
Хүбдүүд угай «Бүргэд!» ба харганын «Бүрхэ-э!» гэһэн ураанууд адлирхуу, эхин захадаа нэгэ үндэһэтэй байжа болоо. «Хара тэнгэриин манаатай, хара бүргэд ураатай, хѳѳ хара тэнгэреэр хѳѳрэдэг Хүбдүүд!» гэһэн урдын дуудалга бии. Мүн лэ «Хүбшэ нугын манаатай, хандагай ураатай Хуасай» гээд хурылагдадаг. «Хүдѳѳ хээрээр ябадалтай, хара харгана түлишэтэй, хара хонин тайхатай халтархан хүбүүн Харгана» гээд монголой буряадууд бѳѳлэдэг.
Дарбаевай бэшэгээр, бодонгууд, хальбан, сагаангууд ба батанай омогууд «Шиу-а!» гэһэн нэгэ ураатай. Һүүлшын хоёрынь дүүнэр гэжэ тоологдодог.
Буряад арадай түүхэдэ эгээл олон тайшаанар хори буряадуудай бултанай аха галзууд омогһоо гарбалтай гэжэ мэдээжэ. «Заяа хубиин зохёолгоор, зулай зулайгаар холбоотой, хүн боложо түрэһэн, гал манаһан Галзууд» гээд хурайлагдадаг омог «Даа-гай!» («Даа хэй!») гэһэн урайтай. Тэрэнь ямар үгын үндэһэтэйб, ямар оршуулгатайб гэжэ таабари зандаа үлэһэн.
