Монголдо, Хитадта, Солонгос-то, Буряад орондо, Алас Дурнада, Тувада г.м. – хаа-хаанагүй асари томо мэлхэйн үни урдын сагай шулуун дүрсэнүүд дайралдадаг. Тэдээн сооһоо эгээл элитэнь гэбэл, XIII зуун жэлэй Чингис хаанай агууехэ империин түб хото байһан Хара-Хорин хотын үлэгдэлнүүдэй «харуулшад», «Чингис хаанай Хара Сэрэгшэд» - гурбан шулуун мэлхэй юм.
Домогоор, Азиин арадууд мэлхэйе уһан махабадай, хойто зүгые, үбэлые һүлдэлһэн амитан гэжэ тоолодог байһан. Yшѳѳ мэлхэй - хүсэтэй аршалагша һахюуһан, «Хара Сэрэгшэн» гээд урдын сагһаа шүтэн сахигдадаг байһан түүхэтэй.
Урдын Хитадай императорнуудай тугууд луу мэлхэй хоёрой дүрсэнүүдээр шэмэглэгдэдэг байһан гэжэ эли. Тус амитад хоорондоо дошхоноор дайлалдаад, хоюулан амиды үлэдэг: луу яһан хуяг соогоо хороһон мэлхэйе яашье бута сохижо диилэхэ аргагүй, харин мэлхэй тэнгэреэр ниидэдэг лууда хүрэхэ аргагүй ха юм.
УТА НАһАНАЙ һҮЛДЭ
Мэлхэй - хүн түрэлтэнэй түүхын хугасааһаа урид, 220 сая жэлнүүдэй саада тээ бии болоһон, дэлхэйн эгээл хүгшэн, үндэр наһатай амитадай нэгэн.
Урдын сагһаа мэлхэй ута наһанай һүлдэ гээд шүтэгдэдэг. Дунда зэргээр, 100-250 жэлдэ ажаһуудаг амитан юм. Дэлхэйн бүхы амитадһаа эгээл удаан - 10 сагһаа үлүү амилангүй байха аргатай. Тиихэдэнь бэедэнь ямаршье хохидолтой нүлѳѳн үзүүлэгдэдэггүй. Yшѳѳ мэлхэйнүүд 18 һара хүрэтэр огто ямаршье эдеэ хоолгүйгѳѳр амидарха аргатай. Урдын аяншалагшад мэлхэйнүүдые амиды консервын зэргэдэ абаад ябадаг байһан түүхэтэй.
МОНГОЛОЙ МЭЛХЭЙНҮҮДЫЕ ХАДАГААР ЗОЛГОДОГ
Монголнууд Хара-Хорин хотын шулуун харуулшадые «Галзуу дошхон мэлхэйнүүд» гээд нэрлэдэг.
Бүхэли томо гранит шулуугаар һиилэһэн шулуун мэлхэйнүүдэй эгээл томонь утаашаа - 280 см, үргэнѳѳрѳѳ - 125 см, үндэрѳѳрѳѳ - 105 см.
Аманһаа ёһото мяхаша арьяатадай хурса һоёонуудые бултайлгаһан харуулша мэлхэйнүүд мэнэ-мэнэ дайсадые обёороод, тэдээн руу һүрэжэ дарахаа байһан мэтэ һүрѳѳтэй түхэлтэйнүүд.
Эдэ Хара-Хорин хотын нангин мэлхэйнүүдтэ бүхы дэлхэйн аяншалагшад ерэжэ мүргэдэг гуримтай. Шулуун дүрсэнүүдтэ хүхэ хадагуудые үргөөд, тэдэниие гурба дахин гороолон, һүгэдэжэ мүргэхэдэ, зориһон хэрэгүүд бүтэсэтэй болодог, һанаһан юумэн урагшатайгаар хүсэлдэдэг гэдэг.
МЭЛХЭЙ ТҮЙМЭРһѲѲ АРШАЛДАГ
Могойгоор тойруулан орёогдоһон мэлхэйн дүрсэ – газар галабай бии болгогдон мүндэлһэнэй һүлдэ тэмдэг.
Түби дэлхэй асари томо мэлхэйн нюрган дээрэ оршодог, - гэжэ манай элинсэгүүд этигэдэг байһан. Дэлхэйн олбог болодог амитанай нюрганай яһан хуяг дээрэ юртэмсын бодото шэнжын нюуса тэмдэгүүд тамгалаатай. «Мэлхэй – тэнгэри ба дэлхэйе холбоһон нангин һүлдэтэ амитан, юртэмсын гарбалай эхэ», - гээд урдын бэшэгүүд соо хэлэгдэһэн.
Yшѳѳ: «Мэлхэй - гал залгидаг амитан, тиимэһээ түймэрэй аюулһаа аршалдаг», - гэжэ үбгэ эсэгэнэрнай шүтэдэг һэн ха. Урдын Хитадай, Монголой хаашуулай ордон байшангуудай хушалтануудынь заабол мэлхэйн дүрсэнүүдээр шэмэглэгдэдэг байһан түүхэтэй.
Энэдхэгтэ мэлхэй - Аватара - Вишну бурханай хубилгаан гээд шүтэгдэдэг. Мүн лэ Энэдхэгэй заншалаар, бүмбэрсэг дэлхэймнай асари томо мэлхэйн нюрган дээрэ зогсоһон дүрбэн заанууд дээрэ тогтодог.
МЭЛХЭЙ - ҮРЭЖЭЛЭЙ һҮЛДЭ
Мүн лэ урдын сагһаа дэлхэйн олон арадууд олоор үндэгэлдэг мэлхэйе үрэжэлэй, буян хэшэгэй һүлдэ тэмдэг гэжэ тоолодог.
«Аалихан ябажа, холые гаталха» гэһэн арадай үгэ хүнэй мэлхэйдэл аалин хүдэлсэ бэшэ, харин яаралгүй, түбшэн тэнюун ба ухаатай сэсэн бодолтой абари зангай шухалые тэмдэглэнэ.
Мэлхэй газар дээрэшье ба уһан соошье адли зэргэ ядамаргүй тэнжэн үдэхэ аргатай. Тэрэнь ямаршье оршон байдалда арга оложо таараад байхые һүлдэлнэ.
Yшѳѳ мэлхэй - айхабтар тэсэмгэй, тодорхой зорилготой, хүсэһэндѳѳ заабол хүрэдэг, ажалша бүхэриг амитан. Аалихан мүлхиһѳѳр, амжалта туйладаг амитан гээд эртэ урда сагһаа солоёо дуудуулдаг.
Мэлхэйе эгээл бошхо аалин ба ямаршье хорогүй амитан гэжэ олон хүн һанадаг. Yнэн дээрээ тиимэ бэшэ. Мэлхэй уһан соо яһала хурданаар – часай 30 км хүрэтэр түргѳѳр тамарха аргатай. Харин газар дээрэхи ябадалынь сагай уларилһаа дулдыдадаг – агаарай дулаанда хүдэлсэнь түргэдэдэг гэжэ эли.
Далайда мэлхэйн тамарагшадта добтолжо, хурса һоёогоороо гар хүлэйнь хургануудые таһа хазаһан ушарнууд нэгэтэ бэшэ дайралдадаг. Ехээр гэдэһээ үлдэһэн һүрэг мэлхэйнүүд томо амитадые һэнгэргүй барижа эдихэ аргатай гэдэг.
