ТҮРҮҮШЫН ОРОД ХАСАГУУД
Эргэнэ нютагай дэбисхэр тэнгэриин тусхай тамгатай, хүсэтэй эзэд сабдагуудтай газар гэжэ тоологдодог, иишээ түнгүүсүүдhээ гадуур хүршэ нютагуудай буряадууд ерэжэ, үргэл мүргэл, элдэб бүтээл-нүүдые гүйсэдхэдэг байhан гэжэ эли.
1650-яад онуудта Эргэнын эрьедэ Пётр Бекетов түрүүтэй түрүүшын ород хасагууд хүрэжэ ерэhэн. 1653 ондо острог баригдаhан. Хоёр жэл болоод, 1655 ондо тэрэ острогые буряадууд галдажа шатааhан юм. 1657 ондо иишээ Афанасий Пашков ударидагшатай 450 ород буудагшад ба хасагууд ерэhэн гэжэ эли. Тэдээнэй тоодо суута протопоп Аввакум гэр бүлэтэеэ хамта бууhан түүхэтэй. Шатаhан острог тэдэнэй хүсөөр дахяад бодхоогдожо, 600 ажаhуугшадтай байhан гэдэг. Теэд шэнээр баригдаhан острог удаан байгаагүй.
Нэгэдэхеэр, уригдаагүй айлшадай урдаhаа буряадууд ба түнгүүсүүд үсэд шэрүүнээр эсэргүүсэжэ, ехэ хохидол үзүүлдэг hэн ха. Хоёрдохёор, мүн лэ эхэ байгаали хариhаа буугшадые муугаар угтаhан гэдэг. Айхабтар ехэ ган гасууртай жэлнүүд hубарижа, ургаса таряан ургангүй, ород хасагууд үлэнхэ хооhон байдалда орожо зобоhон тулиhан түүхэтэй.
Харин Хёлго мүрэнэй эрьеэрнь үбhэ ногоон элбэгээр ургажа, буряадууд мал hүрэгөө ядамаргүй тэжээжэ, ан-бун амгалан hуудаг hэн гэжэ эли.
Гурбадахяар, зэрлиг дошхон зангаараа суурхадаг хасагуудай ударидагша Афанасий Пашков гэгшэ суг ябаhан сэрэгшэдтээ хэмгүй ехэ хохидол үзүүлhэн. Тэрээн тушаа протопоп Аввакум иигэжэ бэшэhэн байна:
- Муу аашатай зонхилогшо Афанасий Пашков 500 гаран албатанаа туража үхэхэ туйлдань хүргэбэ. Эдихэ хоол бэдэржэ гараhан зониие элдэб аргаар зобоожо тамална, ташуураар шабхадахын хажуугаар хабhануудайнь хухартар сохидог, галаар шатаадаг...
Протопоп Аввакумай бэшэhээр, А.Пашков Эргэнэдэ 6 жэлэй туршада ажаhуухадаа (1656-1662), хамта 500-гаад хасагуудые зобоожо алаhан.
Yшөө Пашковай олон буряадуудые доромжолдог, зэрлигээр зобоожо хюдадаг байhан тушаа архивай дансанууд болон угай бэшэгүүд соо тэмдэглэлнүүд үлэhэн.
ЗҮҮДЭНДЭ ҮЗЭГДЭЖЭ...
Зобоолгожо алуулhан ород хасагууд буян үйлэдэхэ гуйлтатайгаар Эргэнын буряадуудта удаан сагай туршада зүүдэндэнь үзэгдэдэг байhан гэжэ хэлэгдэнэ. Нэгэ малшанда дүрбэн хасагууд үзэгдөөд, хүүр дээгүүрнь хони малаа адуулхыень хориhон гуйлтатайгаар хандаhан домогтой. Гайхаhан малшанай ойлгоходо, нээрээшье, дүшэн боошхо загаhанай хэлэ дабhалжа үрдингүй алуулhан дүрбэн хасагуудай хүүрнүүд дээгүүр хонидоо адуулдаг байшоо.
Спиродон эсэгэ (Кисляков) нэрэтэй тэрэ үеын ород санаартан дэбтэр соогоо иигэжэ бэшэhэн байна:
- Эргэнэ нютагта үнэн алдартанай сүмэ баригдаба. Эгээл ехэ бэрхэшээлнүүдэй нэгэн гэбэл, эндэхи ажаhуугшад – буряадууд, түнгүүсүүд – манай шажанда орохоо, сүмэ руу ябахаа огто арсана. Гайхамшагта эди шэдитэ Эхэ Бурханай дүрэдэ яашье этигэжэ hүзэглэнэгүй.
