Усть-Ордагай тойрогой газар дэбисхэр дээрэ бөө мүргэл болон Будаадын шажан хоёр зэргэ хүгжэдэг юм. Эрхүүhээ гараад, тойрогой түб шэглэн ошоходо, түрүүн бөө мүргэлтэнэй үргэдэг «Бариса», харин Усть-Орда тосхоной захада шэнэхэн дасан урид хэлэгшыемни гэршэлэн угтажа байдаг байна.
Ушарынь гэхэдэ, ажаhуугшад үбгэ эсэгынгээ анханай шүтэжэ ябаhан бөө мүргэл хүндэлдэг, мүн зэргэ хожомшог дэлгэрhэн будаадын шажанда адлил шүтэдэг шуу. Илангаяа заабари заршамаар абарал эридэг, зурхай зуруулдаг ба эмшэ ламын аргада хүртэдэг.
Харганын дасанай Согшон дуган.
Түүхэһээ
Дасанай түүхэ 1919 онhоо эхи абадаг. Тиихэдэ Алужино hуурин шадар гурбан дабхар үндэртэй, ехэ шанартайгаар бариhан Мөөриин дасан бодхоогдожо, Бурхан багшын ном дэлгэрүүлхэ хэрэгтэ ехэ нүлөө үзүүлhэн. Илангаяа бэрхэ эмшэ ламанартай байhан. Теэд 1932 ондо мэдээжэ шалтагаанаар хаагдаhан. Досоохи шажанай хэрэгсэлнүүдыень Эрхүү абаашажа, хайлуулхыень хайлуулhан, хулууhаншье. Ламанарыень түрмэлhэн, үгы гэбэл сүлэhэн.
Тиигээд үнгэрэгшэ зуун жэлэй 90-ээд онуудай үеэр дасанаа hэргээхэ зорилготойгоор Сергей Сутаев ламые шэрээтээр томилжо, Харганаhаа 5 модоной зайда оршодог Булуса гэдэг газарта газар олгогдожо, дуганай барилга эхилhэн юм. Теэд тиимэшье ульгамаар ажал хэрэгынь урагшаа ябаагүй.
2002 ондо шэнэ шэрээтээр Гунтупов Саян лама томилогдоhон. Юрын зоной дасанаа бараалхахада тааруу болгожо, захиргаанай 2005 ондо Усть-Орда тосхоной захада тэгшэхэн газартай болгоходонь, дуганаа зөөлгэһэн. Сахюусанай сүмэ (5 х 6 м) болон ламанарай байха гэр бодхооһон.
Арад зоной, урагша абажа тулгаха хүнүүдэй аша оролдолгоор энээхэн сагһаа эхилжэ, дасанай ажабайдал хүгжэлтын замда гараһан байна. Тэдэнэй тоодо - һүзэгшэдэй бүлгэмэй хүтэлбэрилэгшэ И.А.Мануев, тэдхэмжын зүблэлэй түрүүлэгшэ Э.Б.Бархадоев. Түрүүшын ехэ хандибуудые Л.П.Фролов, Б.Б.Азимов гэгшэд оруулһан. Мүн Усть-Ордагай тойрогой болон Эрхүүгэй можын ажаһуугшад эдэбхитэйгээр хандиб үргэжэ, 2010 ондо гурбан дабхартай, 12 х 16 м хэмжүүртэй Согшон дуган баригдаа, горломой гол үүдэн болон 4 томо хүрдэ тодхогдоо, бэшэшье ажалнууд хэгдээ. Т.Жамбалдоржиев түрүүтэй Ага нютагһаа гарбалтанай оролдолгоор «Жанчуб» субарга бодхоогдоо. Тиигэжэ 2011 оной августын 4-дэ рамнай боложо, найр наадан болоһон шуу.
Шэрээтэтэй хөөрэлдөөн
Усть-Ордагай тойрогой 80 жэлэй ойн баярай хэмжээ ябуулгада ошоходоо, Усть-Ордагай дасанай шэрээтэ Батуев Зоригто ламхайтай уулзаhан байнаб.
- Хүндэтэ Зоригто ламхай, манай уншагшадта дасанайнгаа ажабайдал тухай хөөрэжэ үгыт.
- Манай дасан Харганын дасан гээшэ ааб даа. Юундэб гэхэдэ, тойрогоймнай түб Усть-Орда тосхон анхан Харгана гээд байһан ха юм. Харин шажанайнь нэрэ «Тубдэн Даржелин». Би дасанайнгаа энэ һууридаа түбхинэһэн хойнонь, 2015 ондо, хамба ламын зарли-гаар Эрхүүгэй дасанһаа ерээ һэм. Иишэнь зөөлгэхэ гэһэн шиидхэбэри зүб байгаа гэжэ бододогби. Юундэб гэхэдэ, дасанай ажабайдал олоной хандибаар лэ байдаг ха юм. Эндэхи буряадуудаа худари гэдэг бэзэбди. Худари буряадууднай аалихан дадажал, ябажа һуражал байна. Энэ газар буддын шажантай түүхээрээ холбоотой газар гээшэ ааб даа. Хубисхалай урда тээ, 1900-гаад онуудай эхеэр, манай цанид хамба лама Агван Доржиев энэ газараар дасангуудые тогтооһон. Нэгэшье бэшэ, гурба-дүрбые. Ехэ ажал ябуулһан. Тэрэ үедэ эндэхи буряадуудтай хөөрэлдэжэ, буддын шажан ойлгуулжа, өөһэдынь мүнгэн зөөреэр, аша оролдолгоорнь дасангуудые бодхооһон. Иимэ шанга, холын хараа бодолтой ламатай байгаабди.
Анхан Алужино шадар Мөөриин дасан байгаа юм. Наһатай зон үшөөл тэрээн тухай һанадаг. Мүнөө, жэшээнь, Даша-Нима, Гомбо гээд нэрэтэй зон бии. Эндэхи зон ондоошог нэрэтэй байдаг, теэд дасанай нүлөө байхал байна.
- Үшөө ямар дасангууд тойрог соо олоной түлөө буян үйлэдэнэб?
- Үнгын дасан Новонукутск дээрэ байна, Алайрай дасан - Аларьта. Тэрэ дасамнай эрхүүгэйхинэй ахалагша дасан болоно. Тогтоһоор 203 жэл болоо. Этигэлэй хамба тэндэ һууһан. Баяндайн хажуудахи аймагта Хэрмын дасан байһан. Мүнөө тэндэ һууридань субарга бодхоогдонхой. Зун бүри тиишээ ошожо, уншалга бүтээдэгбди. Тэндэ нэгэл хуушанай юумэ мэдэхэ һүзэгшэ хүгшэн бии.
- Һургуулинуудаар ябадаг гүт?
- Уряал һаань, ошодогбди. Тойрог дотор Сагаалганай үеэр буряад хэлээр мүрысөөнүүд болодог. Заатагүй хабаа-дадагбди. Эрхимүүдыень абаад, Ивалгын дасанай мү-рысөөнүүдтэ ошодогбди. Оһын, Эхирид-Булагадай аймагуудай нютагуудаар ябадагби.
- Дасантнай ямар сахюусантайб?
- «Балдан Һама» сахюусантай.
- Дасанда хамта хэды ламанар алба хаанаб?
- Мүнөө дасанда 5 ламанар, 1 хубараг алба хаанабди. Ар-га шадалаараа арад зонойнгоо эрилтэ хангаха бүхы шэглэлээр эрдэмтэй санаартантай болохо хүсэл бии.
- Нютагаараа хаанахи ламанар алба хаанаб?
- Могойтын Жапов Баир лама бии. Улаан-Үдэдэ Дээдэ Онгостойн Дуйнхорой дасанда һураһан. Бэшэниинь - Буряад ороной. Хубарагнай - Ольхоной.
- Түсэбүүдээрээ хубаалдыт.
- Заншалта Сангхынгаа түсэбүүдые бэелүүлхэ ёһотойбди. Тон шухала түсэб гэхэдэ, дасандаа ниигэмэй-болбосоролой түб байгуулжа, шажанаа дэлгэрүүлхэ, эхэ хэлэеэ һэргээхэ, буряад ёһо заншалаа хүгжөөлсэхэ. Мүн дасанаа һэргээжэл, холо ойрын айлшадай болон аяншалагшадай анхарал ба һонирхол татажал байхые оролдохо.
- Гоман дасанда һураһан гэжэ мэдэнэб. Агаһаа хүбүүд тантай һураһан гү?
- Һураһан бэд даа. Батор Мункуев, Амгалан Жалсанов, Жаргал Цыденжапов, нэгэ дамжаа доодо тээмнай - Денис Дашидондоков. Батор - үүримни, нэгэ зиндаатайбди. Жаргалнай үшөө дээгүүр ааб даа – гэбшэ габжын зэргэдэ хүрэнхэй, мүнөө Ивалгын һургуулида багшална, дамжаа бариха бэзэ даа.
- Һайнта даа. Албан хэрэгтэтнай амжалта хүсэнэб.
