Эрхим малшадай бүлэ Ду-гар ба Баирма Батоцыренов-тэн наhанайнгаа олон жэлдэ хонин һүрэг арьбадхалгада бэеэ зорюулан хүдэлжэ ябана бшуу. Батоцыреновтэнэй бүлэ олон жэлдэ хүдөө буусада ажаһуухадаа, үгэ нэгэтэй, эбтэй эетэйгээр хүдэлмэри-нүүдээ бүтээжэ, ажалай баян дүршэлтэй болонхой.
Хабарай дулаахан үдэр малшадай бууса хүрэжэ, ажабайдалтайнь танилсаа-бди. Хонидой байра сооhоо хурьгадай шэнгэн маараан холоhоо дуулдажа байгаа бэлэй. Түл абалга түлэг дундаа, тиимэһээ энэ үедэ хонишодто ба тэдэнэй туhалагшадта сү-лөөгүй саг буужа ерэнхэй. Батоцыреновтэн хүдөө буусада 28-дахи хабараа эхэ хонидые түрүүлжэ, нютаг нугадаа, аймагтаа хүндэтэй болоһон гээшэ. Буусын эзэн Дугар Баирович бага наhанhаа хүдөө нютагта хүдэржэжэ, 1992 он-hоо хойшо хүсэл эрмэлзэлээ, шадабари дүршэлѳѳ хамтын ажахыда зорюулжа ябана. Зугаалайhаа арба гаран модоной зайда, Баруун Шэбэеэ гол шадар оршодог Хойто Толгой гэжэ газарта үмсынгөө 200 гаран эхэ хони харууhална. Һая хамтын ажахын малда ороод байхадань, хонидойнь толгой 500 гаран болодог байһан. Анхан отара соонь забайкалиин нарин нооһото үүлтэрэй хонид үсхэбэрилэгдэдэг байһан һаа, мүнөө агын түхэлэй шэрүүн нооһотой хонидтой болонхой. Баруун Шэбэеэ голой хажуугаар Зугаалайн, Догойн, Ушарбайн ажахынуудай малшад хүршэлэн ажаһуужа, үни сагһаа хойшо нүхэсэжэ, мал арьбадхадаг шуу.
Шэрүүн нооһотой, элдэб үнгэ зүһэтэй
Буусын эзэнтэй уулзаhамнай, үбэлжэлгэ ядамаргүй дабажа байнабди гэжэ мэдүүлбэ. Дулаан үбэл байжа, хоол хошо элбэг, хонид жэлбэтэй түрэнэ бшуу. Хонид Шэбэеэ гол шадар хагдан дээрэ садатараа бэлшээд ерэдэг. Тус ажахын олон хонишод жэл бүри зуун эхэ хонинhоо зуу гаран хурь-га абадаг юм. «Эгээл олоор хэды хурьга абаа hэмта?» гэhэн асуудалда: «Зууhаа зуун табиие абаhамди», - гэжэ хонишод хэлээ. Мүнөө жэлшье онсо илгаагүй, бууса дээрэнь түл абалгын ажал үндэр хэмжээндэ эмхидхэгдэнэ. Февралиин тэнгээр хонидой түрэлгэ эхилhэн байгаа. Хонидой хашаар дулаан дэбдихэртэй, досоо газаагүй сагаадагдаhан. Үбһэнэй хорёо соо фураж, зелёнко бии. Хонишод түрэлгын үедэ малдаа эдюулхэ хорёо-гоор дүүрэн хоолтой - намартаа үбhэ ехээр бэлдэhэнэйнь үрэ дүн. Батоцыреновтэн өөрын трактор техникэтэй. Түрэhэн хонид үдэр бүри обёос эдижэ, дабhа долёожо байхадаа, бэеынгээ тэнхээ тамир алданагүй. Түрэhэн хонид хуһамаг соогуур хурьгадаа да-хуулhан ябанад. Тэдээн соо-hоо олонхинь эхир хурьгадтай. Сакманщигуудаар хангалгын асуудал балай гарадаггүй. Түрэлгын үедэ туhалагшад хонишодто хамһажа, ехэ хубитаяа оруулдаг. Һая мүндэлhэн хурьгадые угжалсаха, хоол тараалсаха, илгаха гээд хэхэ ажалынь угаа ехэ. Хонишодой бүлын түшэг тулга болодог Бу-лад хүбүүниинь аба эжынгээ найдамтай нүхэр юм. «Манай шухала ажалшан - Буладнай», - гэжэ Баирма эжынь хөөрэнэ. Уhанай асуудал гарадаггүй. Майн эсэсээр эхэ хонидой түрэлгэ түгэсэжэ, малшад эмнеэ хэжэ найрладаг гуримтай. Бидэнэй ябаха үеэр Батоцыреновтэнэй буусада эхэ хонидой диилэнхи хубинь түрөөд байба бшуу. Түрэхэ 70 толгой хонин үлөөд байгаа. Байгша оной сакман соогуур эрхим түл абтана. Зугаалайһаа ураг-ша Хүхэ Шулуунай бооридо (Арте) зуһалантай байһан. Жэл бүри зуһалан руугаа малаа туужа, ааяма халуун зунай хаһа үнгэргэдэг байгаа. Теэд һүүлшын жэлнүүдтэ зуһалан руугаа зөөнэгүй. Тиишэ уһан хомор, бэлшээри муу. Амаралтын үедэ хүүгэдынь ерэжэ, аба эжыдээ хамhалсадаг гуримтай. Намартаа эхэ хонидые үрэжүүлгын үедэ хусанууд табигдадаг. Буусань Могойто тосхондо дүтэ оршодог тула эдеэ хоолоо, шэнгэн түлишэеэ тэндэhээ шэрэдэг заншалтай. Буусын эзэд хүдөө нютагта наhаараа ажал хэжэ, ямаршье хүндэ хүшэр бэрхэшээлнүүдhээ гэдэргээ сухарингүй, урма зоригоо алдангүй, ажалаа бүтээжэл ябана.
Хонин ажалда залууһаа
Буусын эзэн Дугар Батоцыренов 1967 ондо Зугаалайда түрэhэн. Хойто Толгой гэжэ газарта оршоһон бууса дээрэ анха түрүүн гэрэй эзэнэй тү-рэhэн аба эжы Баир Батоцыренов, Дугбэйма Максаржапова хони харадаг байһан. Дугар Баирович Зугаалайн дунда hургуули дүүргэhэнэйнгээ hүүлээр Совет Армида татагдаhан байна. Эрэ хүнэй уялгата алба хаажа, Зугаалай нютагаа ерэжэ, нютагайнгаа басаган Баирма нүхэртэй болоо hэн. Дугар түрэл ажахыдаа ажалайнгаа намтар эхилжэ, нүхэртэеэ хонин ажалда ороо бэлэй. Түрүүн ондоо буусада эхэ хонидые харууhалжа эхилээ. Тиин 1992 онhоо эхилжэ, 28 жэлэй туршада юрын хонишонhоо ахалагша хонишон болотороо эрхимээр ажаллаа. Хонин ажалда хүдэлхэ үедѳѳ ажалай эрхим дүнгүүдые харуулжа, ажахынгаа залуу малшадта жэшээ болодог юм. Батоцыреновтэн хамтын ажалай түлѳѳ шармайн ябажа, ажахын хүтэлбэриин үгэhэн түсэб-даабари үлүүлэн дүүргэжэ, магтаалтай ажаллаа. Хабарай хара hалхин, зунай ааяма халуун, намарай хүйтэн бороон, үбэлэй саhан, шуурган соогуур хониёо харажал ябаал даа. Хонин бүхэнэйнгѳѳ нюур, зүhыень тон hайн мэдэхэ бэрхэ хонишод гэжэ нютаг зондоо хэлсүүлжэ ябаhан гээшэ. Нооhо хиргалгын үедэ малшадай буусада харууhалагдадаг хонин бү-риhѳѳ 4 гаран килограмм «сагаан алтан» жэгдэрдэг байhан юм. Хонишодой бү-лэ түрэл ажахыдаа агын үүлтэртэ зугаалайн түхэлэй хони бии болголсохо хэрэгтэ ехэ хубитаяа оруулалсаhан.
Түрүү хонишон олон жэлдэ хамтын ажалай түлѳѳ хүдэл-жэ, Россин Хүдөө ажахын яаманай Хүндэлэлэй грамотаар, тойрогой Захиргаанай баярай бэшэгүүдээр, үнэтэ бэлэгүүдээр нэгэтэ бэшэ шагнагдаhан байха юм. Тойрог дотор жэл бүри эмхидхэгдэдэг хүдѳѳ ажахын болон буйлуулан болбосоруулгын ба үйлэдбэриин үдэртэ зорюулагдаhан суглаанда Батоцыреновтэн амаршалгада хүртэхэеэ тайзан дээрэ оло дахин гараhан байнад. Малшанай эгээл сэгнэхэ, урмашаха шагнал, хайрануудыень нэрлэбэл, хоёр мянга гаран онуудай эхеэр «Агын тойрогой хүдөө ажахын габьяата хүдэлмэрилэгшэ» гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртөө һэн. Гүрэн тү-рын зүгһөө «За заслуги перед Отечеством» гэһэн 2-дохи шатын орденой медальда хүр-тэһэн габьяа солотой.
Баирма нүхэрынь 12 хүүгэ-дэй арбадахинь болоно. Санжимитупов Цыденжаб абань ажахынгаа урдаа хараха тракторист ябаһан. Баирма басаган залууһаа хара ажал хэжэ, Дугар нүхэрэйнгөө найдамтай тулга ябадаг. Буусын эзэн эхэнэр сакманай үедэ түрэхэ хонидые үдэр hүнигүй мана-жа, хашаарhаа гараха забдань болодоггүй. Нарай хурьгадые ажаллажа, тобир тарган мал болгодог. Байгаалида ямаршье уларилай тохёолдоо һаа, хонидоо бэлшээридэ туужа, адуулжал ябаха. Батоцыреновтэнэй бүлэ хоёр басагадые ба хүбүү үндылгѳѳ. Мүнөө 5 аша зээнэртэй. Баирма Батоцыреновагай хэлэhээр, урдань хонидой толгой, хэзээшье, олон байhан. Мүнѳѳ сагта хонид үсѳѳн болонхой. Агым-най баялиг – хонин hүрэгѳѳ алдангүй, шадаал hаа, олоор үсхэбэрилхэ хэрэгтэй гэһэн бодолтой хүдэлнэ.
