КУСТУК

Байбал яаралтайгаар гүйн, өөрынгөө хэрэг дүүргэбэ хэбэртэй. Богони түмэр гэнжын зэбүүрхэмэ танил зэдэлээн дуулдаба.
Эгээл түрүүшээр тулюур hулаханууд Маган Харас хоёр шабхадуулба. Удаань Харабылые сохибо. Бэеэр хүдэр томо, үргэн сээжэтэй, бүхэ яhатай нохой hэншье гэнэгүй хэбэртэй: сухалданашьегүй, hүүлээ хабшаад, hүгэдэн гиинаншьегүй, түмэр гэнжын хоротой шабхадалгые бэеэрээ даана. Кустугай бэеыень орёожо шабхадахадань, аминиинь хаагдаад, унаhанаашье мэдэрбэгүй. Халта hэгээ ороходонь, бүрүүлтэhэн харасадань Кырбый үзэгдэбэ. Тэрэ баhал зэрлигээр сохюулhанhаа hоёонуудаа ирзайлгаад хэрхирнэ. Энээнhээ урагша Кырбый hоёонуудаа харуулдаггүй hэн. Нохойнууд хайратайгаар гииналдан, шархануудаа долёоно. Бултанhаа шангаар Сырбай гангинана. Гансал эзэндээ эрхэ ударидагша Басыргас hанаа амархан, зобожо тулиhан нохойнуудые шоо үзэнгеэр адаглажа hууна.

Сохюулhан нохойнууд Басыргасые зэбүүрхэмэ муухай нюдэнэй харасаар харбанад. Сырбай Басыргаста атаархана. Юрын үүлтэрэй Маган Харас хоёр дээдын түрэлэй үүлтэртэ Басыргаста hүгэдэдэг. Кырбый Кустук хоёр Басыргастай хүсөө үзэлсэн наншалдаха hэн, теэд эзэнэй аршалалта доро байhан ударидагша нохойтой тэмсэхын аргагүй ха юм. Тииhээр тэдэнэр шархануудаа долёоhоор, гэмшэн гииналдаhаар, hууриhаа хүдэлбэ. Кустук бүдэржэ байгаад, гурбан хүл дээрээ гүйнэ. Дала мүрөө түмэр гэнжээр шабхадуулаад, баруун хүлынь мэдэрэлгүй болошоо ха юм.
Одоошье гэртээ хүрэжэ ерэхэдээ, зобоhон тулиhан нохойнууд баярлажа хусалдаха шадалгүй байгаа hэн. Байбал нохойнуудаа шаргын гэнжэнүүдhээ мулталаад, гэртэ дүтэ байhан өөр өөрынь гэнжэнүүдтэ уяба.

Уданшьегүй эзэнэй гэртээ орожо, галаа түлеэд, мяха шанахадань, газаагуур хаа-хаанагүй шанаhан мяханай амтатай үнэр хангалтаба. Ехээр эсэжэ, гэдэhээ үлдэhэн нохойнуудай нюдэд ялагашалдана. Теэд эзэниинь тэдэниие хооллуулхаяа яаранагүй.

Удаан сагай үнгэрhэн хойно садхалан, хүлhэ лэбшэhэн нюуртай Байбал гартаа нэгэ мэшээг хүрэhэн загаhатай, гэрhээ бултайба. Нохойнууд эдеэ хүлеэжэ ядан, hууридаа тэршэлэн хүдэлнэд. Маган Харас хоёр hүүлээрээ шарбагашан дэбхэрэлдэбэ. Сырбай шэхээ хумиилгаад билтагашана, урдахи хүлнүүдээрээ саhа хаман, һайнши даа, эзэмни, үгөөршни ябахаб гэhэн янзатайгаар hаймhаралдана. Доро дохилдожо, бэеэрээ мэхэ харуулна. Байбал зэргэшээ нохойнуудаа яаруулха, түргэдүүлхэ дуратай аад, өөрөө хүдэлсэгүй, аалин хүн. Боро мэшээг сооhоо яаралгүйгөөр томо, бага долоон загаhа гаргаад, зэргэлүүлэн табижа хараба. Удаань эгээл томо загаhыень - Басыргаста, тэрээнhээ халта багыень Сырбайда хаяжа үгэбэ. Тиигээд хүйтэн загаhа хомхойгоор мэрэжэ байhан нохойнууд руу харан харан: «Эдээн шэнги ябагты!» - гэжэ нүгөөдэнүүдтэнь ойлгуулна хэбэртэй.

Энэ үедэ Маган Харас хоёр хайратайгаар гииналдана, уйлаганалдан хусалдана. Харин хүнэй мэдэлдэ оросогүй, омог дорюун абаритай нохойнууд - Харабыл, Кырбый, Кустук тэсэбэритэйгээр хүлеэгээд, бишыхан загаhадта хүртэбэ.

Нохойнууд эдеэлээд, унтахаа түхеэрбэд. Кустук удаан унтажа яда-ба. Тэрэ ангууша үүлтэрэй нохой hэн тула хүнүүдэй абари зан, hанаа мэдэрэлнүүдые эрхимээр ойлгодог. Кустугта Иччи-Охонон нэрэтэй урдахи эзэниинь эжэлүүдгүй hанагдана. Тэрэ Кустугай hайнаар ажалаа хэхэдэнь магтадаг, эрхэлүүлдэг, амтатай эдеэгээр хүндэлдэг hэн. Харин Байбал нохойн хэдышье оролдожо, эрхимээр хүдэлхэдэнь, огто хэрэгсээдэггүй. Кустук нохойшье hаа, эзэндээ, hаймhаржа, богоолой тулюур абари зантай боложо, сэдьхэлээрээ доройтохогүй.
һайн зантай Харабыл ямаршье юумэндэ оролсодоггүй, нохойнуудтай нүхэсэдэггүй юм. Гансал Кустугай Харабыл руу шэртэн харахада, hүүлээрээ халта шарбан хүдэлгэдэг. Мантан томо бэетэй, hайхан буурал нооhотой Харабыл hайншье, муушье юумэнүүдые тон адляар харадаг. Мүнөөшье эзэндээ сохюулаагүй юм шэнги энеэбхилжэ хэбтэнэ. Эдеэндэ хүсэд садаагүй илгуулhан үлэнхэ нохойнууд хүйтэн саhан дээрэ хэбтээд дууража, хүсэ шадал ороно. Yглөөгүүр эртэ бодожо, мүнөөхи муу хүнэй мэдэл доро баhал шаргаа шэрээд гүйлгэлдэхэ ха юм.

Байбал үдэшэнhөө шаргаа заhана. Yглөөдэр hуурин ошохобди гэжэ нохойнууд ойлгоо. Одоошье нэгэ хэды үдэрэй туршада hайнаар амарха, садатараа хооллохо! һууринда Байбал гэр бүлэтэй, Маайыс нэрэтэй hамгатай, хоёр хүбүүдтэй. Тэдэнь нохойнуудые эрхэлүүлдэг, эдеэлүүлдэг!
Кустук бодомжолно: «Тэрэ hууринда Иччи-Охонон ерээд, намайе hөөргэнь гэртээ абаашаhай даа. Тиибэл доромжолуулhан хүндэ хэсүү байдалhаа хахасаха hэм. Ногоон тайгын дунда зогсодог модон гэртээ хэзээдэшьеб нэгэтэ бусахаб даа! Түрэл дайдаараа Иччи-Охононтой хамта агнахабди. Ямар гоё байхаб!»

Тэрэ тайгын дундахи бишыхан гэр соо Кустук түрүүшынхеэ бишыхан гүлгэхэнѳѳр бии болоод, ехэнхи наhаяа тэндэ үнгэргэhэн юм. Тэрэ бүлын дүүрэн эрхэтэй гэшүүнэй зэргэдэ хүнүүдтэй хамта жаргал, уйдхарые хубаалдажа байhан намтартай. Теэд нэгэтэ Ааныс басаганиинь машинын үнэртэй хүбүүнтэй хамта хайшаашьеб ябашоо hэн. Уданшьегүй Дарья хүгшэниинь хүндөөр үбшэлөөд, наhа барашоо hэн даа. Гэр соонь хооhон, ехэл уйтай байдал тогтожо, үбгэн ангуушан Иччи-Охонон шэлтэй муухай үнэртэй юумэ дэмыртэрээ уудаг боложо, гай гасаланта байдал эхилээ. Yдэр бүхэндэ шанга шангаар дуугаралдадаг танигдаагүй хүнүүд гэртэ сугларха. Тэдэнэр буунуудтай ерээшье hаа, ан агнадаггүй, харин бүхэли үдэртөө эдеэлжэ, уужа, шангаар хөөрэлдэжэ үнгэргэдэг байгаа. Дарья хүгшэн амиды мэндэ байгаа hаа, тии-мэ хүнүүдые гэртээ оруулхагүй hэн.
Нэгэтэ ээлжээтэ сугларhанай, шууяhанай удаа эзэниинь Кустугта хушуубша үмдэхүүлээд, бойлторгодонь түмэр гэнжэ уяад, Байбалда барюулhан юм. Тиигэжэ Кустук шэнэ эзэнээ дахажа ошохо баатай болоhон байгаа. Харгыдаа нохойн хэдышье номгон ба шуранаар ябаа hаань, Байбал Кустугые үдьхэлнэ, гэнжэhээнь шангаар угзарна.

Yглөөдэрынь Иччи-Охонон мэдээ ороод, ори гансааран үлэhэнөө ойлгоод, туйлай ехээр халаглаhан, шаналhан гэдэг. «Юундэ Кустугаа ондоо хүндэ үгэжэрхибэ гээшэбиб?! – гээд, гашуудал уйдхарта дарагдажа байгаа. Байбалай hуурин ерэхэдэ ошожо, үнэн нүхэр нохойгоо hөөргэнь бусаажа абахаб!»

Кустук гэнжээр сохюулан сохюулан гүйлгэнэ... Юундэшьеб гэнтэ үнгэрhэн жэлнүүдэйнь жаргалтай үдэрнүүд hанагдаад, сэдьхэлынь ехээр хүлгэнэ. Мүнөөдэр түрүүшынхеэ Кустук бодобо: «Түргэн hуурин хүрэhэйбди даа! Тэндэ Иччи-Охонон байха. Бүхы шадалаа гаргаад гүйхэб!»
- Эдэ нохойнууд дуран соогоо ябаха гээшые үзөөгүй, бүхы наhан соогоо гэнжэдэ уяатай үнгэргэхэдөө, өөhэдыгөө гэнжэдэ уяатай түрэhэн мэтээр hанадаг ха даа. Тэдэ тайга хараагүй, модод ямар үнэртэйб гэжэ мэдэхэгүй. Модон бүхэн өөрын тусгаар үнэртэй. Сагай уларилай халта дулаархада гү, али гэбэл хүйтэрхэдэнь, үнэрнүүдынь ондоо боложо хубилдаг. Мододой үнэр амитадай үнэртэл адли шороб аад, хуурмаг (мэхэлдэг). Тайгын оёорто долоон хоног болоhон ангай мүрнүүдэй үнэрынь үсэгэлдэрэй мэтээр үзэгдэдэг. Ямар ан энээгүүр ябааб, хайшаа ошооб, садхалан гү, али үлэнхэ ябаа гү - эдэ бүгэдые мүрөөрнь шэнжэлэн тодорхойлхонь шухала. Түргэн! Түргэн! Гүйжэ ябаад, ангай мүрнүүдые мүрдэхэш. Заримандаа нилээдгүй удаан гүйжэ ябаад, ан олохош. Тиихэдээ ямар ехээр баярладаг гээшэ hэнбиб! Иччи-Охонон мүрдэжэ олоhон ан амитадыемни буудажа унагаагаад, арhыень үбшэhэнэй удаа мяханhаань эгээл hайн томо хүсөөг отолжо, намда, Кустугта, үгэдэг бэлэй. Эзэмни нам-даа дуратай, хайрладаг, гамнадаг hэн даа! Түргөөр, түргөөр, hуурин руу, дуратай эзэндээ!

Энэ hүниин ута гээшэнь. Тиигэһээр мүшэд дурата дурагүйгөөр аалихан унтарба. Сайбар сагаан үглөөгүүр нохойнуудые угтаба.
Байбал ехэл яаралтайгаар юумэ-нүүдээ түхеэрнэ, сагаан үнэгэнэй aphaтай мэшээгүүдые шаргадаа ашаад, түргэн харгыда гараба. Шаргын хүндэшье hаань, нохойнууд дуратай тээшээ эбтэйгээр жүдхэнэ. Байбал харгыдаа хуушан урьхануудаа шалгана. Талаан болоходоо, нэгэ үнэгэн зангада ороhон байба. Эзэнэй сэдь-хэл урматай, налгай болобо хэбэртэй. Нохойнуудшье хүхюунүүд, hэргүүн абяатайнууд. Саhата тундра наранда ялагашан толорно.

Байбал дуу дуулана. Нохойнууд ураг-шаа жэгдэ жүдхэн, эсэнгүй гүйлдэнэ. Хуушан, хүнэй ябадаг зүргэдэ ороходоо, шаргынь ябадал хүнгэдэбэ.
Тосхоной гол үйлсэ руу ниидэн шахуу оробод. Байбал хуугайлан, ута модоороо далагашана. Нохойнуудай хусалдаан, машинын хүнхинөөн, хүнүүдэй шууяан холилдон таhарнагүй. Ехэшье, багашье хүнүүдэй олон гээшэнь! Угаадаhанай нохойнууд гүйлдэжэ ерэбэ. Тон ойро дүтэлнэгүй. Зэргэшээ нохойнууд наншалдахаа зэhэшоод байна. Эдэ угаадаhанай нохойнуудhаа боложо, хүндэ муу байдалтай байнабди, эдэнэрые диилэхэл байхабди гэhэндэл бүри ехээр сухалдана, хороо бусална.

Гэнтэ хоёр томо овчарканууд гүйдэл дундаа Кырбый Кустук хоёрто добтолбо. Кустук овчаркын ууса шангаар хазажа үрдибэ. Наншалдаанай эхилхэдэ, Байбал гэнжээрээ овчаркануудые шабхадажа намнаба. Олон нохойнуудай хусалдаан, дарьялгаар үдэшүүлэн, эзэнэйнгээ хашаа руу оробод. Шууяанай дуулдахада, хүбүүхэд гэрhээ гүйлдэжэ гараад, нохойнуудые тэбэринэ, эльбэнэд. Yхибүүд нохойнуу-дые шаргын гэнжэнүүдhээ мулталжа абаад, хажуу тээшэнь абаашажа, гэрэй дэргэдэхи hууринуудта уяна. Эзэн эхэнэр Маайыс гэрhээ гаража, амтатай эдеэ нохойнуудта үгэнэ. Тэрэ бултанhаа үлүүгээр Кустугые эльбэн эрхэлүүлнэ.

Кустук үе-үе гэрэй үүдэн руу харана. Тэрэнэй hанаанда Иччи-Охонон хубсалжа, яаралгүйгөөр хүзүүнэйнгээ шарф уяад, бээлэйгээ үмдөөд, газаашаа гараhан мэтээр үзэгдэнэ, тиимэһээ тэрэ үүдэ руу таhалдангүй гэтээд хэбтэнэ. Гэнтэ урдахи эзэнэйнь түрэл hайхан үнэр анхилhан мэтээр үзэгдэбэ!

Теэд… энэ үедэ Байбал хүбүүдтэеэ хамта шарга дээрэхи ашаагаа буулгаад, гэртэ оробо. Кустук гэрэй үүдэ руу харажал байна. Иччи-Охонон харагданашьегүй. Кустук унхиданал, унхиданал! Теэд яашье оролдоо hаань, танил үнэрынь яашье мэдэрэгдэнэгүй! Иччи-Охонон ерээгүй! Yнэрыньшье гутанагүй! Кустугай досоо ехээр уйтаржа, сэдьхэлдэнь гашуудалай мэдэрэлнүүд түрэнэ:

- Эдэ үдэрнүүдтэ Иччи-Охонон тухай бодожо ябаhанhаа иигэжэ мэхэлэгдэбэ гээшэ гүб? Оо! Ямар зоболон бэ! Hahaн соогоо тэнэг, сухалтай, шэрүүн муухай Байбалда хүдэлхэмни гээшэ гү?! Иимэ зэбүүрхэмэ муухай ажабайдал хэндэ хэрэгтэйб?!

3
Маайыс хүбүүхэдээрээ нохойнуудые садатарынь эдеэлүүлбэ. Гансал Кустук эдеэнэй ойрошье хүрөөгүй. Иччи-Охонон ерээгүй гэжэ мэдэhэн haa, иишээ ерэлтэгүй байгаал! Тэндээ сохюулаад үлөө haaнь, дээрэ hэн! 

Yйлсын шууяан нохойнуудые яашье унтуулнагүй. Тиимэhээ тэдэнэр үйлсөөр ябаhан хүнүүдые, авто-унаануудые, гүйлдэhэн нохойнуудые хусанад. Байбал муухай үнэртэй, хүниие тэнэг болгодог юумэ уугаад, зэрлигээр хашхарна, шаг шууяа табина. Һүниин тэн багаар тэрэнэй аниргүй болоходонь, Маайыс газаашаа гараба. Кустугые юушье эдеэгүй гэжэ ойлгоходоо, тэрэ hөөргөө гэртээ орожо, тэндэhээ шанаhан бүлеэн мяха асаржа эдюулбэ. Кустук мяханай амтыеньшье хүсэд ойлгонгүй, «хул-хал» абяатайгаар залгижархиба. Баярлаhандаа, тэрэ гангинан шарбалзаад, эзэн эхэнэрэй хүлдэнь няалдан үрэлдэнэ. Тэрэ Иччи-Охононой эрхэлүүлдэгые hанаад, гомдолоо бараhан байгаа ха даа. Маайыс Иччи-Охононой залуухан Ааныс басагые Кустугта hануулдаг. Кустук эрхэлнэ, удаань «Хаанаб Иччи-Охонон?» - гэhэн мэтээр хайратайгаар гиинана. Муу юумэндэ ороо гү? Али үбдэшоо гээшэ гү?»

Һайн нохойгүй ангуушанда муу юумэн ушаралдажал болохо ха юм.

Нэгэтэ Иччи-Охонон үхэрнүүдые аладаг баабгайтай ушараа hэн. Тиигээд Кустугай халтал аалидаа hаань, тэрэ тайгын эзэндэ барюулжа hалаха байгаа.
Тэрэ уршагта үдэр Кустук оньhотой шангаар хусажа байгаад, баабгайн эшээниие тойрон гүйгөө hэн. Уданшьегүй галзуурhан баабгайн эшээнhээ гарахада, Иччи-Охонон буудаба. Тиихэдэнь баабгай бүхы тайгын мододой найгатар гэмэ зэрлигээр хашхараад, Иччи-Охонон руу һүрөөд гүйгөө бэлэй. Эзэнэйнь хоёрдохёо буудахаданьшье, баабгай унабагүй. Кустук хамар доронь хусана. Баабгай нохойе огто хэрэгсээнгүй, Иччи-Охонон тээшээ ошожол ябана. Түрүүшынхеэ баабгайтай уулзаhан Кустук эрэлхэгээр добтолжо, арьяатанай талаhаа, алынь хоорондуур болон бусад үбшэнтэй газарнуудтань аhалдан, таhара удара зулгаана, хазана.
Иччи-Охонон гурбадахяа буудахадаа, одоошье, баабгайе мухарюулба. Баабгай hүрөөтэйгөөр хэрхирээд, хажуу тээшээ аалихан найган, газар тэбэреэд унашаба. Шархатаhан тайгын эзэн hүүлшынгээ хүсэ шадал суглуулжа, айхабтар сухалтайгаар газар маажажа байгаа бэлэй. Уданшьегүй арьяатанай бэень таталдаад, хүдэлхөө болишоо hэн.

Айхабтар ехээр баярлаhан Иччи-Охонон Кустугаа тэбэринэ, таалана! Нохой эзэндээ няалдан эрхэлнэ. Зэрлиг арьяатаниие дараhан эрэлхэг ангууша нүхэд тайгын дунда ёhото баяр баясхаланай найр үнгэргэhэн юм.

Маайыс Кустугые энхэрэн эрхэлүүлнэ, юуншьеб тухай гунигтай уйтайгаар дуугарна. Тиигээд гэнтэ бойлторгыень тайлажархиба. Кустук hанагдаагүй ушарhаа түрүүшээр тэбдээд хүдэлэнгүй байтараа, баяртайгаар hүрэжэ харайгаад, саhан cooгуур хүльбэрнэ, энеэдэтэйгээр мухарина, Маайысые тойроод гүйнэ, харайна.

Удаань хоюулан үйлсэ хүндэлэн гараад, тосхоной заха руу ошобо. Эхэнэр нохой хоёрой урда хизааргүй үргэн тундра нэмжын харагдана. Кустук гэдэргээшье эрьелдэнгүй, тэрэ холын дайдын гүн руу оро бодогүй гүйжэ ошохо хүсэлдэ абтана.

4
Гэнтэ Маайыс cahaн дээрэ hуугаад, гашуудалтайгаар уйлаба. Кустук эзэн эхэнэрэйнгээ үбдэг дээрэнь толгойгоо табяад, нюдэ руунь адаглан шэртэнэ. Нохойшье, хүншье адляар уйладаг. Тэсэхэл хэрэгтэй гэhэн мэтээр Кустук аалиханаар гиинан хусаба.
«Иччи-Охонон эзэниинь заабол ерэхэл байха! Би хэзээдэшье бэшэ гэнжэдэ уяатай hуухагүйб!» гэhэн бодолнууд Кустугай досоо түрэнэ. Иччи-Охонон мүнөөшье ерээгүй haa, хожомынь заал hаа ерэхэ гэжэ этигэнэб!

Кустук Маайыс хоёрой гэртээ бусахада, бусад нохойнууд жүтөөрхэhэн хусалдаагаар угтана. Сырбай эзэн эхэнэрые бэе тээшээ татаха hанаатай шарбалзан харайна, байра дээрээ эрьелдэнэ, дэбхэрнэ. Маайыс бодолгодо абтаhан нюдөөр нохойнуудые шэртэжэ хараад, гэртээ аалихан оробо. Үглөөдэрынь Байбал мүнөөхи муухай үнэртэй юумээ уугаад, удаан галзууран хашхарба даа. Тиигээд гэнтэ hүниин тэндэ нохойнуудтаа дүрбэн мүсөөрөө мүлхижэ ерэбэ. Тэдэнь мүнөөхил сохихоо ерээ гэжэ hанаад, бэеэ зэhэнгинүүд хүлеэжэ байнад. Теэд, гайхалтай, Байбал нохойнуудай дундуур мүлхижэ ябаад, тэдэнээ hожоргүйгөөр эльбэнэ. Урдаhаань нохойнуудынь Байбалай сохихыел хүлеэнэд. Гэнтэ эзэниинь шангаар бархирба. Тиихэдээ Байбал өөрөө хайра гамгүйгөөр сохюулһан нохойдо адли болоод байна. Нюдаргаараа толгойгоо шаажа байгаад орилно. Нохойнууд Байбалые хайрлана. Кырбый удаан ажаглажа байтараа, эзэнэйнгээ нюур долёожо оробо.
Хүнүүд дээдын мэдэрэлтэй, заяанай харгы замтай, гэр байратайшье hаа, ходо хубилжа байдаг хүхэ мүнхэ, шэрүүн хүйтэн тэнгэри доро уйдхартай, гашуудалтай нохойнуудhаа ехээр илгардаггүйбди…

5
Yглөөдэрынь эзэниинь уршагар сухалтай нюуртай, наншалдаанда хазуулhан нохой мэтэ шарха шулгархайнуудтай бодоод, харгыда гарахаа түхеэрбэ. Нохойнуудай эбтэй эетэй, адли зэргэ эрхэтэй байдал дүүрэжэ, мүнөөхил хуушан байдалдаа оробод. Басыргаста hайн эдеэн үгтэнэ. Тэрэ бусад нохойнууд руу ехэл дээрэлхүү баhангяар харадаг болобо. Сырбай тэрээниие hа-жаалдана. Маган Харас хоёр доогуур дохижо, үшөө эдихэ юумэ гуйна. Кырбый харгыда гарахынгаа урда тээ эзэндээ ехээр сохюулаад, ехэ сухалтай, уруу дуруу, бэшэнтэеэ халдасалдан-гүй байна. Ухаатай, томо hайхан бэетэй Харабыл энеэбхилhэн зандаа. Тэрэ тосхондо байхадаа, ехээр хүхеэшьегүй. Но-хойнууд hайнаар амараашьегүй, халта сүлөөтэй байдал үзөөд, дахяад тундра руу яаралтайгаар гүйлгэлдэбэ. Байбал нэгэ юумэн-дэ ехээр дураа гутанги, hанааниинь дутуу, сухал-тайгаар шарга дээрэhээ зандарна. Нохойнуудай бэенүүдынь эсэhэнhээ шархиралдана. Тэдэнэр эзэнэйнгээ хайра гамгүйгөөр түмэр гэнжээр шабхадахыень эртээнhээ хүлеэнэ.

Удааншье тэрэнь хүлеэлгэбэгүй. Зангануудтаа дүтэлбэ. Тэрэ үедэ гэнтэ шаргын урдуур hүрэг торхируунууд ниидэшэбэ. Нохойнууд хойноhоонь гүйлдэбэ. Эзэнэйнгээ хориhоор байтар гүйлдөөд, шаргаа зангын хажууда байлгаба. Тэндэнь сагаан үнэгэн урьхаhаа мултарха гэжэ оролдожо байба. Басыргас Сырбай хоёр тэрэ үнэгэ таhара удара татажархиба.
Басыргас эзэндээ ехээр сохюулба. Тэрэ cаhан дээрэ өөдөө хараад: «Бү сохииш, хайрлыш», - гэжэ гуйна. Эзэниинь тэрэ хоёр нохой сохиhоной удаа улам галзууран, бэшэ нохойнуудые бултыень зэрлигээр шабхадажа оробо. Кырбый тэсэжэ ядаад, эзэнэйнгээ урдаhаа хэрхирээд хазахаа hэдэбэ. Тэрэнь Кырбыйе түмэр гэнжээр улам дошхоноор сохино. Бүхы муу юумэн, урагшагүй байдал Кырбыйhээ гарана гэжэ hанаhан мэтээр эзэн хоротой-гоор хараал шэрээл табижа байгаад, нохойе сохино.

Yдэшэнь гэртээ бусаад, Байбал нохойнуудтаа нэгэ-нэгэ хүрэшэhэн загаhа хаяжа үгэбэ. Кырбый юушье эдеэгүй. Тэрэньшье гайхалтай бэшэ. Кырбыйн шархаhаа шуhан гоожоод, нооhондонь монсогор мүльhэн хэhэгүү-дээр хүрэшоод байгаа hэн. Шархатаhан нохой юушье харана ойлгоногүй янзатай, зэрлиг шонын уляандал утаар татан, зэбүүрхэмэ муухайгаар улина. Харюудань үбэлэй үдэшын аалин шэмүүн байдал таhалжа, холоhоо шононуудай уляан соностоно.
Кырбый шонын угтай нохой юм. Мүнөө ехээр зобохо тулихадаа, тэрэ бүришье хүхэ шонын түхэлтэй болоод байна.
Байбалай нохойнуудтаа дүтэлхэ-дэнь, Сырбай аха аргаараа хүхиhэн маяг харуулхые оролдоно. Теэд эзэниинь эрхэлүүлхын орондо нохойн үбсүү руу үдьхэлжэрхинэ.

Байбал хурса үзүүртэй ута модоор Кырбыйе оло дахин хадхана. Кырбый бүрүүлтэн манатаhан нюдөөр огторгойн мүшэдые xapahaap аалидан, hулаханаар хаа-яа улиhаар хүдэлхөө болишобо. Байбал хажуудань саг зуурын туршада зогсод гээд, гэр руугаа арилба. Кырбыйн hуларhан xapacahaa гэрэлтэhэн мэтэ, гэнтэ үбэлэй харанхы тэнгэридэ үзэсхэлэнтэ hолонго татаад, оршон тойронхи дайдые гэрэлтүүлбэ. Энэ Дюкэбилэй! Энэ юун гээшэб?! Тэнгэриин ододой наадан гү? Тэндэ, юртэмсын орьёлдо, ямар hайндэр тэмдэглэгдэнэб? Тундра Дюкэбилэй хүйтэн туяан соо hүрөөтэй гоёор үзэгдэнэ.

Yглөөдэрынь нохойнууд юрын тү-хеэрдэг зангаараа харгыда гарахаа бэеэ зэhэнэд. Нэгэ хэды алхам ябаад байтарынь, Байбал тэдэниие тогтообо. Тиигээд Кырбыйе гэнжэhээнь мулталжа, хажуу тээшэнь абаашаад, хүндэ томо модон шиидамаар тархи руунь сохижорхибо. Айхабтар доро зүрхэтэйгөөр, хараал шэрээл табингүй, бүхы шадалаараа толгойдонь мунсаяа буулгаба. Кырбый hүүлшынгээ хүсэ суглуулжа, өөдөө бодохо hэдэлгэ хээд, шадабагүй. Хүлнүүдээрээ cahа ираhаар, аалихан абяагүй hуларба. Сагаан hоёонуудаа сухалтайгаар ирзайлгаад, бэень таталдаад, хүдэлхөө болибо.

Кырбыйн үхэhэнэй удаа юуншье ондоо болоогүй, бүмбэрсэг дэлхэйдэ, саhата тундрада мүнөөхил зандаа. Нохойнууд мүнөөхил шаргаяа шэрэнэ, эзэнэйнгээ сохиходо тэсээд лэ, шархануудаа долёожо, сагаа үнгэргэнэ. Урдынхяараа hүниндөө хаанаб даа холо шононуудай улилдахань дуулдана. Тэрэ улилдаануудынь hүрөөтэй хүсэтэй, шэрүүн тундрын эзэдэй зэбүүрхэмэ абяан бэшэ, харин хаягдаhан тулюур гүлгэдэй hулахан абяанууд мэтээр дуулдана. Тэдэнэр хэндэ ехээр гомдоно, голхорно гээшэб? Юугээ гээгээ гээшэб? Иччи-Охонон мэдэхэл hэн.
Тэнгэриин мүшэд hүни бүри уйтайгаар газар уруу шагаан ялайлдана. Алтан гадаhан мүшэдэй аймагые уяатай нохойнууд мэтээр тойронол, тойро-нол. Гэнтэ нэгэниинь мултараад, доошоо унахадаа, газар тэнгэри хоёрой уулзалгада хүрэнгүй унтарна. Хаанаhаашье унаhаниинь мэдэгдэнэгүй. Огторгойн одо мүшэдэй тоо олон сая жэлнүүдэй туршада үсөөрдэггүй. Тэдэнэр булта хэтэ мүнхэдөө амгалан тэнюун, асари тэсэмгэй заяанай юртэмсын шанга тамгатай.

Кырбыйн алуулhанай hүүлээр Кустук бэшэ нохойнуудтай ниилэсэгүй, бэеэ абанги абаритай болошобо. Бусад нохойнуудаа адаглажа анхархаашье болибо. Харабылай энеэбхилэлгэ, Сырбайн мэхэ урьялга, Басыргасай дээрэлхүү абари зан тэрээндэ hонигүй. Тиигээдшье нохойнууд булта илгаруулхын аргагүй адли шэнжэ түхэлтэйнүүд болошоо юм. Һайн муу худхаралдажа, юрын боро нэгэ янзатай болоо.
Һүүлэй үедэ Кустук үдэр hүнигүй Иччи-Охонон тухайгаа дурсан бодомжолно. Гансал түмэр гэнжээр ехээр сохюулаад, тэсэхээр бэшэ үбшэнhөө ухаанайнгаа балартахада, Иччи-Охонон hанаа бодолhоонь гарана. Хэзээ нэгэтэ Иччи-Охононоо харахаб, уулзахаб гэжэ hанахадаа, нохойн сэдьхэлдэ уужам болодог hэн. Иимэ этигэл ба найдалаар халин ябаагүй haa, Кустук үни заяанда хосорхо байгаа.

6
Нэгэтэ hүни нохойнуудай унтажа байхада, шанга түбэрөөн дуулдаба. Нохойнууд нэгэ доро hэреэд, сошонгёор hүрэлдэжэ бодошобод. Хажуугаарнь олон зэрлиг оронууд гүйлдөөд гараба. Нохойнуудай тэдэнэй хойноhоо намнажа гүйлдэхөө hэдэхэдэнь, түмэр гэнжэнүүдынь табибагүй. Тиибэшье тэдэнэр булта бүхы арга хүсөөрөө жүдхэнэ.
Кустук бултантай адли бүхы хүсэеэ гарган жүдхэнэ. Гэнтэ гэнжэнь барихаа болёод мултаршаба! Ангууша нохой харбаhан hомондол оронуудай хойноhоо харайба. Олон зэрлиг амитадай үнэрhөө ангууша нохой абьяас шуналда абтажа, улам шадал нэмэн харайна. Хажуудань Харабыл Маган хоёр гүйлдэнэ. Нохойнууд оронуудай холо далда ороторынь намнажа, үглөөгүүр болотор гүйлдэбэ.
Ехээр эсээд, хэлэнүүдээ гаргаад, саhан дээрэ хэбтэнэд. Бэе бэеэ шэртэн харанад: Кустугай хойноhоо ута гэнжэ унжана. Харабыл богонихон гэнжэтэй. Харин Маганда бойлторгошье үгы.

Эгээл түрүүн Кустук бодобо. Тэрэ урда зүг руу шэртэжэ хараhанайнгаа удаа нүхэд руугаа эрьежэ хараба. Харабыл мүнөөхил энеэбхилhэн зандаа, хэнииешье анхарангүй, ерэhэн мүрөөрөө гэдэргээ эрьежэ гүйгөөд ябашаба. Кустук Маганай хажууда байд гээд, гэнтэ hүүлээрээ даллаад, урда зүг руу Иччи-Охонондоо харайба. Маган хойноhоонь дахажа гүйгөөд, хүсэнгүй үлэбэ. Тиигээд гэдэргээ эрьежэ, hүүлээ хабшаад, Харабылай хойноһоо гүйбэ. Гэнжэhээ табигдажа, сүлөөдэ гараhанhаа Маганай айдаhаниинь хүрэнэ. Харабыл Маган хоёр үдэшэ тээшэ эзэндээ тэхэрижэ, мүнөөхи сохюулдаг, ганса хүйтэн загаhаар хооллодог, хүйтэн саhан дээрэ унтадаг газартаа бусаха.
Харин тад ондоо зүг руу дабшаhан Кустук гансал өөртөө найдаха болоно. Урдань мэдэгдээгүй, аюултай харгы хүлеэнэ. Нохой тэрэ харгыгаар Иччи-Охонондоо зорибо.

7
Кустук эсэhэнээшье мэдэнгүй, үдэр hүнигүй гүйнэ. Хойноhоонь ута түмэр гэнжэ саhан дээгүүр шэрэгдэнэ, hаалта хэнэ. Наранай орохо үедэ тэрэ холын зайда гүйжэ ябаhан дохолон сагаан үнэгэ хараад, гэдэhээ ехээр үлдэhэнөө мэдэрбэ. Yнэгэнэй хойноhоо гүйхэдөө, түргэн хүсэжэ баряад, таhара удара татажа, эдижэ садаба, бэень амарлингаар тэниибэ. Олон үдэрэй туршада унтажа амараагүй Кустук бэеэ монсогойлоод, түрүүшынхеэ бүхэли hүни бүхөөр унтаба.

Yглөөниинь шэнэ хүсэ нэмэhэн Кустук харгыгаа үргэлжэлүүлбэ.
Мүльhэн хүйтэн, хoohoн тундраар олон зуугаад километрэй зай дабан гаталба. Олон үдэр hүнинүүд ээл-жэлэн үнгэрнэ.
Нэгэтэ Кустук сагаан саhан соогуур дүтэлжэ ябаhан монсогор хара юумэ хараад, урдаhаань гүйбэ. Тэрэнь дүтэлхэдөө, шоно болошобо.
Шоно нохой хоёр урда урдаhаа харалсаад зогсоно. «Хаанаhаа ябанабши?» - гэжэ нэгэниинь нюдөөрөө hурана. Нүгөөдэнь урдань шонотой иимэ дүтөөр ушараагүй hэн тула: «Аа, иимэ ха юмши!» - гэжэ нюдөөрөө хэлэнэ. Шyhaapaa аха дүүнэршье haa, эблэршэгүй дайсад. Хоёр дайсад ушараа haa, нэгэниинь заабол хосорхо.

Гэдэhээ үлдэhэн шоно наншалдаха хүсэлтэй, хэрзэгы сухалтай.
Ангууша hургаалтай Кустук зэрлиг ангай hайн муу талануудыень сахил-гаан түргөөр мэдэрдэг.
Шоно нохой хоёр бэе бэедээ ду-рагүйлхэн, дошхон шэрүүнээр бэе бэеэ шэртэнэ. Гэнтэ шоно шангаар хэрхирээд, Кустук тээшэ hүрэбэ. Кус-тук шуран түргэнөөр зайсажа үрдеэд, шонын гэдэhэ хазаба. Тиигээд бэеэ зэhэн, дайсанайнгаа дахин hүрэхыень хүлеэнэ. Тэрэнь: «Одоошье, нохойе диилэхэб!» гэhэн маягтайгаар ехээр амаа ангайлгаад, дахин hүрэбэ. Кустук баhал түргөөр хажуу тээшээ зайсаад, хазаhан газартаа дахин хазаад абаба. «Иччи-Охонониие харангүй үхэхэгүйб! Иччи-Охонон намайе хүлеэжэ байна! Намгүйгөөр Иччи-Охонон хосорхо!» гэһэн бодолнууд нохойдо хүсэ шадал нэмээнэ.

Шоно Байбал шэнгеэр эбдүүсэн аржаганана, тиихэ зуураа: «Юундэ гэдэhэн таламни хоротойгоор үбдэнэ гээшэб?» - гэжэ гайхана. Нохой урдань ямаршьегүй зогсоно. Шоно Кустугай хүзүүндэ аhалдашаба. Тэрэнэй аман соонь хатуу юумэн ороод, шүдэнүүдынь харшаганалдаба. Агшан зуура Кустук шонын үхэтэрынь хоолойень hоёонуудаараа бажуужархиба.

Дайсанаа дараhан Кустугай hанаа мэдэрэлынь баяраар халина! Тэрэ шархынгаа үбдэhыешье ойлгонгүй, шонын мяха эдижэ садаад, яаралтайгаар саашаа гүйбэ. Илалтын баяраар шалтажа удаараагүй, бүхы hанаа сэдьхэлээрээ гэртээ, дуратай эзэн Иччи-Охонондоо яарана! Урагшатай агнууриин hүүлээр эзэниинь яажа ехээр хүхидэг, Кустугые эрхэлүүлдэг hэм. Иччин үгыдэ, хүсэтэй дайсаниие дараhанай баяршье үгы, сэдьхэлдэнь ехэл дутуу, муу байна.

Тойроод хон-жэн… Гансал тэнгэриин мүшэд Кустугые таhалдангүй адаглана. Түрүүшээр найдалтайгаар, мүнөө атаархангяар хаража байhандал үзэгдэhэн мүшэдые гэнтэ хайрладаhаниинь хүрэнэ. Тэрээнhээ нохойн сээжэ соо улам уйтаран үбдэнэ…

8
Хоёр үдэрэй туршада амарангүй гүйhэнэй hүүлээр Кустугай шархануудынь хабдартай, үбшэнтэйгөөр лугшажа, харгыгаа үргэлжэлүүлхэнь хэсүү болобо. Аргаа hалахадаа, тэрэ саhан дороhоо хулганануудые малтажа гаргаад эдижэ, үл залгана.
Хадын оройдо, саhанда ехээр ху-шагдаагүй газарта, набтархан хуhанууд, шэнэhэн модод дайралдадаг болобо. Түрэл hайхан нютагай үнэр хангалаар анхилжа эхилбэ ха юм! Кустук айхабтар ехээр аярхан амилна.

Тииhээр нэгэтэ үдэшэлэн ехэ тосхоной галнууд сасаран харагдаба! Кустук удаан зогсоод харана. Одоошье, тэндэ, дулаан байрада хэбтээд, шархануудаа долёожо эдэгээхэл. Тосхон соогуур дура зоргоороо ябахаар бэшэ гэжэ Кустук hайн ойлгоно. Байбал мэтын хүнүүд баряад, гэнжэдэ уяха, шарга шэрүүлхэ, тиихэдэнь садхаланшье haa, дура гутамаар уйтай байдалда дахяад орожо магадгүй бшуу. Кустугай зориhон харгы нэгэ – тэндэ холо, тайгын оёорой бишыхан гэрхэн соо гансааран уйдашаhан Иччи хүлеэжэ байна ха юм.

Кустук тосхониие алад гараад ябаба. Тэндэhээ уяатай нохойнуудай хусалдаан, мотоорой абяан дуулдана. Тосхон тээhээ hалхинай үлеэхэдэ, айлай гэрнүүдhээ эдеэнэй үнэр гутана. Кустук хэды дахин тосхон руу гүйжэ ошон алдаад, бэеэ бариба. Галнууд, амтатай үнэрнүүд Кустугые удаан дахаад hаланагүй. Одоошье, тэдэ булта хойнонь үлэбэ хэбэртэй... Юундэ харгыhаа хажуу тээшээ хадархаа hанаа гээшэбиб? Иччи-Охонон хүрэтэр тон бага зайн газар үлөө ха юм. Набтархан жаа модотой ойн заха харагдажа эхилбэ. Үдэ багаар холын хүхэ хаданууд харагдадаг болобо. Харанхы болохоhоо урид хоёр-гурбан дабаа дабаад, гэртээ хүрэхэнь! Кустугай хүсэнииньшье буураа, шонодо ха-зуулhан hабарнуудынь үргэжэ даахаар бэшэ хүндэ, гэшхэхын аргагүй болобо. Кустук ехээр дохолно. Тэрэнэй ехээр үбдэhэнhөө, эсэhэнhээ нюдэниинь бүрүүлээр харадаг болобо. Хүхэ хаданууд үрхэлжэдөө харлан үзэгдэнэ. «Тогтожо огто болохогүй, хүйтэндэ хүлдэхэб», - гэжэ нохой hайн ойлгоно. Иччи-Охонондоо хүрэхэл хэрэгтэй.

Амархаа хэбтэбэ. Кустук хэды hуларшаhан бэетэйшье haa, өөрынгөө hанал бодолдо этигэн найдана.
Кустугай hүүлшын мэдэрэл: «Ураг-шаа! Сүлөөтэ ажабайдал руу!» Кустук түрэл сагаан дайда руугаа hүүлшынхеэ хараад, эсэнгеэр ню-дэдѳѳ аниба. Нюдэндэнь тайгын бишыхан гэр харагдана. «Yбгэн Иччи-Охононтой мэнэ-мэнэ уулзахаб, тиигээд бэе бэеhээ бэшэ хэзээдэшье таhархагүйбди», - гэhэн бодолтойгоор Кустук hэрихээр бэшээр унташаба. Тундрын хүйтэн шуурган Кустугай бэеые бүрхөөбэ.

9
Кустук олон юумэ ойлгоогүй, мэдээшьегүй. Тэрэньшье болоо ха даа. Иччи-Охонон архидаад, hогтуугаар хаарталдаад, намайе хаартада алдаа гэжэ нохой хаанаhаа ойлгохо бэлэй? Муухай үнэртэй архи, муухай хаарта - эдэ хүниие хүн бэшэ, галзуу тэнэг болгодог!

10
Мүшэд хүхэ тэнгэридэ аниб-ониб гэлдэнэ. Хаанаб даа холо шононууд улилдана. Yхэл амин хоёр hэлгэнэ, хэн бэ даа ошоно, хэн бэ даа ерэнэ. Сансарын хүрдын далай мэтэ ехэ зоболоной оёорынь сорьёлно. Хүнэй, амитанай тэсэлгэ хизааргүй ехэ. Юртэмсэ дэлхэйн бүгэдэ юумэн - хэтэ мүнхын энхэ тайбаншье – тэсэлгын ашаар тэнжэдэг.
Бага багаар хүcэ нэмэжэ, шэнэ эршэмтэйгээр хүүеhэн шуурган хуушан мүрнүүдые хамана. Тундра хооhон шэнги...

You have no rights to post comments