I. СҮМЫН ангинууд (янзанууд)

Жүдэй сүмэ (Жүд дасан). Ехэ хүлгэн судар Ганжуурай эрдэмэй санда дүрбэдэхи бүлэгые жүд гэжэ нэрлэнэ. Тэрэнь: а) үйлын үндэһэн; б) ябадалай үндэһэн; в) ёгоозориин үндэһэн; г) ёгоозориин тэгшэгүйн үндэһэн гэһэн дүрбэн аймаг номһоо бүридэдэг. Тарниин ном һургаал шудалжа, элһэн мандал, хурал гүрэм гэхэ мэтые үйлэдэдэг.

Цанидай сүмэ (Шойрын дасан). Гүн ухаанай үндэһэн номлол. Ганжуурай дүрбэн саба эрдэмһээ бүридэнэ. Тэрэнь: 1) элитэ; 2) судар; 3) виная; 4) үндэһэн.

Отошын сүмэ (Мамба дасан). Хүнэй бэе, эрхэтэнэй үбшэ эмнэлгын эрдэм ухаа шудалжа, хубарагууд хурал хуража, эрдэм шудалдаг.
Дуйнхорой сүмэ. Сагай хүрдэ, тарни шудалдаг ном эрдэмэй сүмэ.

Диваажанай сүмэ, Арьяа-Баалын сүмэ, Дара эхын сүмэ, Майдариин сүмэ, Гүнригэй сүмэ, Догшодой сүмэ, Сахюусанай сүмэ гэхэ мэтэ олон бии.

II. ДАСАН ДУГАНАЙ ЭД БАРААН, БҮРИДХЭЛЭЙ ХЭСЭГ

Бүмбэ (бумба, хумха). Саба юртэмсын эд баялигаар тэмдэглэгдэһэн бүмбэ (амһарта). Бүмбые алтан, мүнгэн, зэд гэхэ зэргээр бүтээжэ, доторынь зади, башар, гүргэм, сүгмэл гэхэ үнэртэ, алтан, мүнгэн, шүрэ, субад, гартам, бадмаа раага, индранил гэхэ мэтэ үнэтэй шулуу, табан янзын будаа хэжэ рамнайлдаг.

Буянай шата (Дохёо). Дасан дуганай хашаада (горлом соо) хурал номой уряал дуудалга. Дуганша, бүреэшэ ламанар дүрбэн зүгтэ бүреэгэй дуу гурба дахин татажа, лама хубарагуудые хурал номдо уридаг байна. Зарим ном сударта харуулай цамхаг гэжэ нэрлэдэгшье юм.
Гол сүмэ. Али нэгэ бурха-ниие гол шүтѳѳн болгожо, тэрээндэ зорюулжа баригдаһан дуганаа хэлэнэ. Агын дасан Согшон дуган гол сүмэтэй, Жамсаран сахюусантай.

Дарцаг (дарчог). Тарни бэшэһэн олон үнгын томо, бага бүд болоно. Дасан хиидһээ муу бүгэдые зайлуулха шэдитэй.
Дасан, сүмэ (дацан). Буддын шажанай томо хиидүүдые бүрилдүүлэн байдаг шажанай ухаа шудалха салбар һургуулиин нэрэ. Нэрэ нүлѳѳтэй томо хиидүүдэй дэргэдэ Шойро цанид – бэлигэй шанар гүн ухааниие, Жүд (аг) тарниин ном эрдэм шудална. Дуйнхор сагай хүрдэ, зурхайн эрдэм шудална, Мамба – эмнэлгын һургуули гэхэ мэтэ олон байдаг.

Дүрбэн махаранза (жалченши). Сүмэ хиид бүхэндэ заабол байдаг. Сүмбэр уулын дүрбэн зүг хамгаалан, юртэмсын амгалан тайбан сахигша, саглашагүй дүрбэн догшон хамгаалагша сахюусанай нэрэ. Махаранзануудай дүрэ дуганай үүдэн дээрэ байрлуулдаг. Зүүн зүгтэ шара үнгэтэй, баруун мотортоо чогбо, зүүндээ хулгана бариһан (Дхритараштра) Юлхор срун, урда зүгые сахигша хүхэ нюуртай, баруун мотортоо бурхан шажанай номой лабай бариһан дүрэтэй (Варутаки) Пагжэбо, баруун зүгые сахигша улаан үнгэтэй, мотортоо мушхарһан могой бариһан (Вирупакса) Жанмизан, хойто зүг хүрин үнгэтэй (Вайшравана) Намсарай гэхэ мэтэ сахидаг.

Мааниин хүрдэ. Хүрдэ болбол дасан, дуганай дэргэдэ ябагша хүн бүхэнэй эрьюулжэ болохоор байрлуулһан нэгэ зүйл. Хүрдэдөө бэшэмэл, дарамал г.м. мааниин тарни орёожо хэдэг тула тэрэниие эрьюулһэн тарниин тоо тэды уншаһантай буян хуряагдадаг.

Субарга (чодон). Бурханай шажанай субарга бол Энэдхэгһээ үлэмжэлэгдэжэ ерэһэн гэдэг. Бурханай шажанай номнолоор, бурханай нирваан дүрэ үзүүлээд дэгдэһэнэй һүүлээр үлэһэн бэеын шарилые субаргын дотор тахижа табибал, ехэ буян хүртэхэ юм. Иимэһээ субарга үнэндөө бурханай бэлиг ухаа оршуулһан болоно, эрдэни субарга гэжэ хэлэдэг. Удхань оршолон юртэмсын саба шэмэ багтааһан юм.

Бурхан багшада зорюулһан найман субарга бии:

1) Лёнхобо обоолһон субарга (Бадбун чодон). Бурхан багша хүнэй түрэл олоод, Лумбини сэсэрлигтэ мүндэлһэн үедэ түрүүшын долоон алхам бүхэндэ долоон лёнхобо сэсэг ургаһанда хүндэлжэ, эсэгэ Шакьяагай хаан тэрэ субарга бодхооһон.

2) Боди субарга (Жанчуб чодон). Энэ субаргые Ранговари хаанай үедэ Бурхан багша Ниронзана голой ой шугыда боди модоной дэргэдэ олон шолмосые номгодхожо, бурханай хутаг олобо. Тэрээндэ зорюулжа, энэ боди субарга бүтээбэ.

3) Олон үүдэтэ үлзытэ субарга (Даши гоман субарга). Илажа түгэс нүгшэһэн Бурхан Варанаси (Бенарес) хотын дэргэдэ, Сарнатх һууринай шу-гыда түрүүшын номой хүрдэ эрьюулһэн түүхэтэй. Тэрээндэ зорюулжа, энэ олон үүдэтэ үлзытэ субарга бүтээбэ.

4) Рид хубилгаан субарга (Чойпрул чодон). Бурхан багша ехэ шэди бүтээжэ, Наёда гэжэ газарта тэрисүүдэй зургаан багшые номгодхобо. Энэ үйлэ дурсажа, Шравастида оршон һуугшад тэрээндэ зорюулжа, энэ субарга бүтээбэ.

5) Тэнгэриһээ бууһан субарга (Лһабаб чодон). Бурхан багшын эрхэтэ тэнгэриин оронһоо буужа ерэһэндэнь зорюулжа, энэ гайхамшагта үйлэ мүнхэрүүлжэ, Вайшалида оршон һуугшад түрүүшын энэ субарга бүтээбэ.

6) Хагасалые тэбшэһэн субарга (Ендун чодон). Хубарагуудые эблүүлһэн субарга. Энэ субарга Ранзагрихи, Магаадын оршон һуугшад Нома гэжэ ойдо хоорондоо анги хахарһан шабинараа Бурхан багшын эб найртай болгоһон түүхэ үйлые тэмдэглэнэ.

7) Тиин илагуугсан субарга (Намжал чодон). Илажа түгэс нүгшэһэн Бурхан гэгээнтэн Янгаажанай орондо (гурбадахи номой хүрдэ эрьюулгэ) шолмосой тодхорой аймагые машата илаад, лагшан наһые адислаһан тула энээндэ зорюулжа, Вайшалиин оршон һуугшад тус субарга анха түрүүн бодхообо.

8) Нирваанай субарга (Нян дай чодон). Илажа түгэс нүгшэһэн Бурхан багша гасаланһаа (юртэмсын зобо-лонһоо) нүгшэжэ, нирваанай дүрэ үзүүлбэ. Тэрэ үйлэ мүнхэрүүлжэ, Кушинагар хотодо оршон һуугшад анха түрүүн бодхооһон байна.

Хорло хүрдэ (хорло). Найман хиисэтэй хүрдэ. Тэрээниие дасан, дугангуудай үүдэн дээрэ хэжэ байрлуулдаг. Хорлын дэргэдэ хэбтээд байһан хоёр гүрөөһэн бурханай шажанай дэлгэрһэн домогтой холбоотой гэжэ эртын түүхэ домог бии. Эсэрэн тэнгэри дээдын үедэ мянган хиисэтэй хүрдэ Бурхан багшада үргэн барижа, ном хайрлыт гэхэдэнь, Бурхан багшын ёһоор болгон, ном айладажа эхилхэдэнь, ойдо байһан эрэ эмэ хоёр боди гүрөөһэн хамагһаа түрүүн ерэн, номой дуу соносоһон түүхэтэй.

Хуралай дуган (дуган). Энэ бол баханатай, хоорондонь жабдан байрлуулжа, гол хэсэгтэнь зай гаргагдаһан юрын дуган болоно. Гол түлэб, хурал хуралгада зорюулагдаһан.

Цогчин дуган (Цогчен). Эндэ лама хубарагууд хамтар-жа, ехэ уншалга, гүрэм заһал, магтаалнуудые хурадаг.

III. ХҮГЖЭМЭЙ ЗҮЙЛ

Бишхүүр (лимбэ). Үлеэбэр (үлеэдэг) хүгжэмэй зэмсэгүүдэй нэ-гэ түрэл. Хүгжэмэй энэ зэмсэгые Джово Атиша бүтээһэн домогтой. Бишхүүрэй аялга галандага шубуунай дуу һануулха ёһотой гэдэг.

Ганлин (сэмгэн бүреэ). Тохойн зэргэ утатай луу ба матарай толгой хилбэртэй (хээтэй), хүнэй сэмгэн яһаар хэгдэдэг тула сэмгэн бүреэшье гэжэ нэрлэдэг. Үлеэбэр хүгжэмэй зэмсэгүүдэй бүлэгтэ ороно.

Дэншэг. Шудхажа хэдэг, хоорондонь холбоһон жэжэ сан тухай хэлэнэ. Дууниинь хонхын дуунһаа шэнгэн уянгатай.

Дуударма (до дарма). Сохидог хүгжэмэй зэмсэгүүдэй нэгэ түрэл. Нэгэ таладаа барюултай дүрбэлжэн модон жаазаар бүтээһэн. Жаазын дунда хэсэгтэ янза бүриин дуута түмэр. Сохиходо, янза янзын аялга гаргадаг.

Лабай. Аялга гаргадаг далайн хорхойн дун бүреэ.

Үхэр бүреэ. Гурба-дүрбэн метр утатай үлеэдэг зэд бүреэ. Бусад хүгжэмэй зэмсэгүүдтэй хабсаржа хэрэглэдэдэг.

Харанга (гарна). Сохидог хүгжэмэй зэмсэгүүдэй нэгэ түрэл. Сүмэ хиидэй хуралай дохёо үгэхэдэ хэрэглэдэг. Харанга 108 удаа сохижо, лама хубарагуудые суглуулна.

Хонхо, дамаари (дилбу, дамару). Бурхадые уриха, залаха, тахиха, магтаха, үдэшэхэ үедэ үргэдэг нэгэ түрэлэй хүгжэмэй зэмсэгүүд. Баруун гартаа ошор, дамаари, зүүн гартаа хонхо барижа, хамтаруулан дуу гаргадаг.

Хэнгэрэг (лаг на, чод на). Элдэб хэмжүүрэй үндэртэй мүрынь модоор хэһэн, арһаар татаһан хүгжэмэй зэмсэг. Хэнгэрэгые, гол түлэб, улаан үнгөөр будадаг, дохюураар дэлдэдэг (сохидог). Хэнгэрэгые дэлдэдэг хүгжэмэй зэмсэгтэ оруулдаг.

You have no rights to post comments