|
Далаад бэлэгүй наһанай
Дабаае гаталан ерэһэн
Дангина тухай анханай
Дарамал хөөрөөгөө үгэлхэм.
I
Далайн Дангина гэгдэһэн
Даастай нэрэ эсэгынь
Хаанаһаа һанаад үгэһыень
Хэлэхэ хүн олдохо аал?
Энэрхы зантай гү, али
Эрхэхэн сэбэр байхадань,
Иигэжэ сэдьхэлээ халин,
Илгарма нэрэ үгөө аалам...
Юрэдөөл, Далайн басаган
Юрэ бусын нэрэ абаад,
«Би гээшэб» гэжэ бахархан,
Бэерхэжэ үзөөгүйл даа.
Эдир бага ябахаһаа
Эжы, абадаа түшэглэн,
Ухаансар һүбэлгэн зангаар
Улад зониие хүлгүүлээ.
- Далайн Дангина гэнэ гүт?
Даруу, шангахан басаган даа.
Ажалша бэрхынь хараа гүт?
Абаһаар юушье хэдэг даа, -
Гэжэ хүршэнэр магтадаг,
Гэтэн, зохидшоон харадаг һэн.
Тэрэнь зоной дура татадаг
Түргэн, урагшаа һанаатай һэн.
Аба, эжынгээ сүлөөгүй
Ажал ажалдаа гарахадань,
Дагнаһан юумэеэ үлөөнгүй
Дангина хэжэ үрдидэг һэн.
Үзэһэн юумэеэ дабтанхай,
Үглөөгүүр хэшээлдээ яарадаг.
Эрхим сэгнэлтэ абанхай,
Энеэдэ зугаатай ерэдэг.
Олон һорёондошье хабаадан,
Оройлжо Дангинал гарадаг.
Ажал, һуралсал, нааданда
Адлил бэрхээрээ магтуулдаг...
II
Далайн Дангинын хуби заяан
Дэлхэйн зүрилдөө дайран гараа –
Дайнай эхилһэн һүртэ сууряан
Дайдые дабан эндэш хүрөө.
Хори гүйсөөгүй Дангинахан
Хонгёо дууша, хонгор хаһадаа
Эльгэлэн һайханаар һанаха
Эсэгэеэ дайнда ябуулаа.
Энхэрхэ ганса эжытэеэ
Эхэ нютагтаа үлэнхэй,
Эжэл сасуутан нүхэдтэеэ
Ажалай жолоо баринхай,
Морин жаткаар таряа хадаа,
Молотилкаар бaha сохилсоо,
«Соохорхон тэнгэриин харанхыда
Солбоной туяагай тодо гээшэнь...» -
Иигэжэ ханхинаса дуулалдан,
Илгаагүй һүниндөө шармайгаа.
Дурлаһан инагтай таалалдан,
Дураяа хубаажал үрдеэгүй...
Хүбүүнтэй хахасан байхадаа,
«Хүлеэхэб» гээд лэ найдуулаа.
Хэлэһэн үгэньшье сэнтэй даа,
Хэды һара, жэл соо тэсээб даа?..
Бусахаар найдуулһан нүхэрһөөнь
Бэшэгшье ерэхээ болишоо даа –
Уйдхараа бараһан үдэрынь
Уйлхайн дуһалдал олон һэн даа.
«Баатарлиг ёhoop унаа» гэһэн
Баталмал caaphaн ерэһэн гээ.
Гэбэшье, Дангинын хүлеэһэн
Гэнэн һэшхэлынь унтараагүй.
«Батамни, амиды мэндэ гүш даа?
Баруун тээ гү, али зүүн тээ гүш?
Зүүдэ зүмни тэнигэр лэ даа,
Зүрхэ сэдьхэлым этигүүлнэш...
Ошото харахан нюдэдшни
Онсоор урдам харагданал даа.
«Үхөө» гэһэн мэдээсэлдэшье
Үнэншэнэгүйб даа. Бусыш даа», -
Дангинын зүрхэн дуугардаг haa,
Дайдын доһолтор хашхархал һэн,
Булгилжа уйгаа тарахадаа
Бүтүүхэн тиишээ номгордог һэн...
***
Иигэжэ байтар дайн дүүрэжэ,
Илалтын салют нэерээ һэн.
Дайн байлдаанһаа Далай ерэжэ,
Дабхар ехэ баяр болоо һэн.
Аляа багахан хүүгэд шэнгеэр
Абань басагаа тэбэреэ һэн,
Эжынь бahaл энхэрэнгеэр
Эжэлтэеэ золгон уяраа һэн...
Харин Бата үгыл аад, үгы,
Хаанаш һынь мэдэхын аргагүй.
Дангинын сэдьхэл номгорногүй,
Дайшалхы нүхэрөө дурсанхай...
Дайнай һүүлээр бүри хожом һэн,
Дангинын дуратай хүбүүниинь
Хоёр хүлгүй, мухар бэетэй,
Холын оронһоо дамжан ерээ һэн.
Дангина сошоо, баярлаа даа
Дэмырһэн мэтэ болошоод,
Гайхаха юун байха һэм даа.
Гэртэнь дары угтан ошоо.
-Бата амиды ерээ ха юм, - гэн
Баяраа багтаажа ядашоо.
Харин тэрэнь өөрөөшье мэгдэн:
-Хахад бэетэй хүн болошооб.
Хэндэ хэрэгтэй гээшэбиб, - гээд
Хэлэжэ ядан үгэлөө һэн.
-Хэрэгтэйлши даа, бултанда... Теэд
Хэды удаан этигэл дүүрэн
Хүлеэгээбибди? Ойлгыш даа,
Хүлгүйшье haa, амиды мэндэш.
Ямаршье бай, орхихогүйлди даа.
Ядахагүй байхабди, мэдыш, -
Дангина һайхан сэдьхэлээрээ
Далтиран тэбдэнгүй хэлээ һэн,
Яншажа сүхэрһэн зүрхөөрөө
Ямбалжа Батаяа абаа һэн.
- Мухар бэетэй хахад хүнтэй
Ниилэхэшни гү, намай голоод?-
Мундуу шангаар иигэжэ нэгэн
Манган хэлээ гэдэг хоролхоод.
Зүгөөр Дангинын харюу үгэнь
Зүйтэй сэхэ, эрид байгаал ха:
- Голохоор хадаш голоол бэзэб.
Гомдол мэдүүлхэ эрхэгүйл хаш...
III
Саг хоногууд үнгэржэл байгаа,
Cahaнhaa хүдөө дайда сайгаа...
Дангинын эсэгэ Далайшье
Дайнhaa хойшо үбгэрэнтөө,
Малшанаар хүдэлһэн эжыньшье
Маанияа уншан хүгшэрэнтөө.
Дангинын сэдьхэлэй дулаае
Дайшалхы нүхэрынь мэдэржэ,
Дура зүрхэнэйнгөө халууе
Дууһан үгэһэниинь мэдээжэ...
Бата гартаа дүйтэй жолоошон,
Бодолтой, ябуулгатай хүбүүн.
Дангинатай нүхэд болоошонь
Даамайгаар түбхинэхын эхин...
Удааншье болоогүй, эдэнэр
Урдахи замаа холбоо бэлэй –
Хоёр тээһээ аба, эжынэр
Худа урагууд болоо гэлэй.
Имагтал дайгаар таһалдаһан
Инаг хоёрой хахасалга –
Үнэн дурлалаар шалгагдаһан
Ye наһанайнь нүхэсэлгэл.
Эдэ хоёрой хуби заяан
Эрхэ бэшэ уулзаха гэһэн
Эгээл һайхан табисууртай
Эрьежэ ерэһэн байгаал ха.
Бурханай хоёр хараасгайдал
Бэе бэедээ этигэлтэй,
Буянтай зоной зол жаргалда
Бэлэдхэл эхилһэн түхэлтэй...
- Бидэнэйнгээ түлөө тулалдан,
Бата, үзэхые үзөөш даа.
Дайсан хархисые даралсан,
Дайнай тамые дабааш даа.
Үнэхөөр шимнай баатарлигаар
Үхэл соогуур туйлан гарааш даа...
- Дангина, харин, шимнил намдаа
Дайшалхы зориг үгөө һэнши.
Хажуудамни шэнгеэр һанаандам
Хадуугдан, сугтаа ябаа һэнши.
«Хүлеэхэб» гэһыеш дабтажа,
Хүсэ ородог байгаалби даа.
Хүлнүүдээ тайруулан абхуулжа,
Хүнэй газарта хэбтэхэдээш,
Шамдаал үнэхөөр найдажа,
Шадал ороһоноо мэдэрхэш.
Шиниингээл ашаар абарагдааб,
Шэдитэ дуранай хүсэн юм гү?
- Бишье хододоол шамдаа найдааб.
Бусахыеш зүгнэһэн байгаа гүб...
Энэ мэтээр эжэл нүхэдэй
Эелдэр уринаар хөөрэлдэн,
Хүхюун һуухыень харахадаа,
Хэнэйш сэдьхэлээ хүдэлхөөр һэн.
|
***
Нэгэ үдэшэ Дангина нүхэртөө
Нэнгэн һуутараа хэлэбэ ха:
- Бата-аа! Машина абахамнай гү?
Багашаг нөөсэтэйб, диилэхэл ха.
- Зүб һанамжа хэлэбэлши даа.
Зүгөөр намдашни миинтэ машина
Гүрэнһөө үгэхэ гэнэл даа,
Гүйлгэхэ унаатай болохобди.
Тиихэдээ һанаагаа зобонгүй
Тэрэнииень хүлеэхэмнай гү?
- Тиигэел даа, бүтэнэ аабза
- Тиимэ заабаритай байгаа ха -
Сэрэгэй комиссариат Собестэ
Сэхэ найдуулжа хэлэнэ һэн...
- Намайгаашье һургахалши даа,
Нэтэгүй жолоодохол байхаб.
Түбэй һуурин ошохо гээ haa,
Төөнтэй хээрээшье амаруулхаб...
- Һypгaxa бэд даа. Ядахагүйш,
Һанагшаарнайл болохо даа.
Үшөө бишни юу хээ тодолооб,
Үнэмшэлгэеэшье абааб даа.
Ye мүсэеэ гээһэн хүнүүдтэ
Үгтэһэн эрхэнүүд олон ха...
Үдэшэ хоюулан һуухадаа,
Үмдэхэ хубсаһыень Батадаа
Урлажа Дангина оёдог юм
Дуран соогоо түхэл оруулан...
Хүлгүй болоһондоо Батань лэ
Хүлгүү сэдьхэлээ зобоодог даа.
Эндэшье Дангина түшэглэн,
Эльгэлжэ нүхэрөө дэмжээл даа.
Харин Дангинаяа Баташье
Хайрлан дүмэхөө ойлгодог –
Өөрыгөө өөрөөл хангажа,
Өөдэлхэ тээшээ оролдодог...
Үзэлөө таараһан Батында
Үдэхэ хуби байгаа ха юм –
Үелһэн хоёрой урманда
Үриин һүлдэшье олдоһон юм...
IV
Хүдөө ажахые хүгжөөхэ
Хүсэтэ далайсын үe саг hэн.
Хонин һүрэгтэ хүдэлхэ
Хонишод дутажа эхилээ hэн.
Колхоздо ерэхэ намартаа
Хонишод хэрэгтэй юм ха,- гээд
Дангина нэгэтэ Батадаа
Дуулгаа бэлэй зэргэлжэ һуугаад:
-Хонин һүрэг даажа абаа haa,
Хоюулан хэр ядаха ха бибди?
Мэгдэхээр янзатай болоо haa,
Мэдэгма абгайгаа асархабди.
-Хамаагүй. Намдашни айлангүй.
Харин шимнил мэгдэхэ ха гүш?
Хүүгэднайш ургахал юм аабза.
Хүүгэднайш мандаа туһалхал даа...
- Мэдэгма абгайнгаа ерээ haa,
Мэгдэхэеэш мэдэнэгүйб даа.
Шиниингээ дэмжэлтэ, тулгаһаа
Шиидэжэ урматай хүдэлхэб даа...
Бата Дангина хоёроймнай
Баталан шиидэһэн хүсэлынь
Тэрэл намартаа бэелэнхэй,
Түлгэ хонидые абаа hэн...
Тэрэ гэһээр Дангина, Бата
Тэсэмгэй шударгы байһандаа
Ажалайнгаа абьяаста абтан,
Арга дүршэлөөр баяжаал даа.
Хүбүүн басаган хоёрыньшье
Хүнһөө дутуугүй бэрхэнүүд юм,
hypaxa тээшээ шударгышье,
Һүбэлгэн өөдэргэ хүүгэд юм –
Эхэ, эсэгэеэ хайрлаха
Эелдэр зөөлэхэн сэдьхэлтэй
Ашыень һайханаар харюулха
Арюун нангин, гүн һэшхэлтэй...
Бата, Дангина ээлжээгээр
Бараалхан тэдэндээ ошодог,
Машинадаа һуугаад һаадгүйгөөр
Мяха, тоһоёо абаашадаг...
Арсаха, хашаха ябадал
Анханһаа эдээндэ байгаагүй
Тулгардуу хэрэгэй гарабал,
Туһалха сэнэгынь хизааргүй.
- Хүбүүмнай үбдэшэбэл, - гэжэ
Хүршын мэгдэн ерэхэдэнь,
Дангинашье дам мэгдэжэ:
- Дары врачта абаашаял,- гэн
Байжа ядашаба хэбэртэй.
Батань хубсаһаяа үмдэжэ:
- Больница хүргэхэ хэрэгтэй,
Бишни абаашаһууб даа,- гэжэ
Һамгандаа аалихан хэлэһээр
Һалиржа газаашаа тэгүүлээ.
- Ойлгожо ябаарайгты,- гэһээр
Ороо һэн Дангина гэр тээшээ.
***
Даншье олон орёо ушарнууд
Дангинын хубида тохёолдоо:
Үбэлэй төөримэ шуурганууд,
Үлэн шононуудай улилдаан...
Хабарай хагсуу хара һалхин,
Хашажа бууһан хатайр үбшэн...
Намарай шэрүүн хүйтэн бороо –
Наашалха юумэн ходол буруу...
Нэгэтэ үбэл, һүниин тэнгээр
Нохойнь хусаад, малынь гааралдаа.
Дангина бодоод, дары түргөөр
Дэгэл үмдэн, гэрһээ гараал даа.
Һapa сагаан һүни туладаа
Һаруул байжа туһа болоо даа.
Ялагад гэтэр фонарь носоон
Ябууд дундаа асаяа баряад,
Хорёо тээшээ гүйдэлөөр ошоо.
Хойноһоонь Бата яаран гараад,
Дабтажа хэды һүхирөө.
Дангинашье бaha хашхараа.
Хүгшэрһэн нохойньш хусахадаа,
Хүсэд лэ нэмэри байгаа һэн.
Дангинын урдуур унжагад гэн
Дал coohoo шоно һүрэн гараад,
Далай саагуур модод тээшэ гүйн
Далда ороо. Малшье номгороо.
Дангинын малаа гэрэлтүүлэн
Дам саашань шалган харахадань,
Үхэрынь шулгалжа үрдиһэн
Үйлын тодхор үзэгдөө һэн ха.
Xopёoһoo гараад даб гэхэдээ
Хотондоо Дангина шууд хүрөө.
Үргэһэн хонидынь хүл дээрээ –
Үндэр үүдэн шоные табяагүй...
Хүлгөөтэ иимэ һүниин ушар
Хүшэр сагай гайе һануулаа,
Хүдөө газарай сүлөөшье haa,
«Хүршэнэртэйт» гэжэ ойлгуулаа.
Батын сэдьхэл энэ ушарһаа
Баһал хүлгэһэн байгаа ха:
«Барһан, Дангинамни гансаараа
Бүхыгөө түйнэл даа... Туһалха!
Халаг даа, хүлнүүдтэй байһан haa.
Хамагаа хэхэл һэм үрдижэ...
Абгайе асарха... Тон һаядаа» -
Абяагүй шиидээ һэн иигэжэ.
Дангинадаа энэ шиидхэбэреэ
Дадхаажа хэлээ һэн удангүй.
Нүхэрынь Батаяа дэмжэнгээ
Нүлөөндэнь ороо һэн арсангүй...
Хэды хэсүү сагууд эдэндэ
Хэды үсэдөөр зүрилдөөб даа?
Хатуу шэрүүн тэмсэл бүхэндэ
Хаба зоригоороол гаралдаа...
V
Жэлнүүд һубарижа һэлгэлдэн,
Жэгтэй түргэнөөр лэ үнгэрнэ.
Наһанай ябадалш үлхэлдэн,
«Нажараа» дахаад лэ жэгдэрнэ...
Бата, Дангина, Мэдэгма гээд
Бултадаа эндэ сугларанхай.
Ажалаа хамһажа бүтээгээд
Амжадаг түрүүшүүл болонхой.
Үбэл, хабарые хашалангүй
Үнгэргэдэг дүршэл олонхой.
Hooho хайшалаад, хожомдонгүй
Ногоон тэжээлээ бэлэдхэнхэй.
Жэлэй дүрбэн xaha сагуудта
Жэншэдгүй ажалаа хээд лэ,
Зоной зэргэдэ багтасатай,
Золтой, элдинээр ажаһуудаг лэ.
Дэгжэн ниидэһэн дальбараадал
Дээшээ хүүгэдыньшье ургаа юм.
Олоһон эрдэм, һургуулидаа
Олзотой, урматай ябаа юм...
Шивандын санатори.
1993 он.
|
