Уг гарбал

Хун шубуун гарбалтай, хуһан модон сэргэтэй хори буряадууд урдын ехэ түүхэтэй, Ага, Хори, Онон, Түүргэ, Хёлго, Yдэ, Хүрбэ, Түгнэ, Сүхэ, Худариин тала, Хэжэнгэ, Ярууна г.м. уг нютагуудтай. Мүн үри һадаһадынь иишэ тиишээ таража, Монгол, Хитад гүрэнүүдтэшье ажаһуудаг.
В.Юмсуновай багсаамжаар, IV зуун жэлэй эхиндэ Байгалай урда бэедэ Барга баатар гэжэ хүн байhан ха. Тэрэнэй 3 хүбүүд – Олюудай, Буряадай ба Хоридой гэгшэд гурбан тээшээ таhаржа, үнэржэhэн домогтой. Хоридой мэргэн 11 хүбүүдтэй байгаа. Нагатай хатанһаань гараһан Сагаан хүбүүн сагаангууд угайхидай эхи табяа. Сагаангууд угай Амаши хаан, хори буряадуудай зайһангууд Абандай, Северин г.м.удамаршадай нэрэнүүд угай бэшэг соо бии юм.

ХVI зуун жэлэй эсэстэ Хориин 11 эсэгэнэр Үбэр Монголhоо наашаа гаража, 1600 гаран онуудта Yбэр Байгалай дэбисхэр дээрэ ерээд, баймга Росси гүрэнэй эрхэтэд боложо нютагжаhан. Эндэ ерээд байхадаашье, сагаангууд угайхид нэгэ бага амяараа байдалтай байhан гэжэ Ц.Цыдендамбаевай «Бурятские исторические хроники и родословные» гэhэн ном соо бэшээтэй. Жэшээнь, 1645 ондо Дээдэ Зүлхын (верхоленские) алба хаагшад Байгалай хойто хажуугай хори буряадуудай тоо абахадаа, сагаангуудай Обоголдой тайжын нэрэ амяарынь бэшэhэн ха. Сагаангуудай иимэ байдал гэршэлhэн үшөө нэгэ юумэн гэхэдэ, бүхы угайхидта хонин төөлэй байдаг hаань, гансал сагаангуудай түлөөлэгшэнэртэ морин төөлэй баридаг юм.

Урда сагта Ойхон дээрэ ехэ үргэл болохо болоод, Хориин 11 эсэгын ахалагша зайhан Абандай олониие дуудаhан. Сагаангууд угайхид түрүүн ерэжэ, бэшэ угайхидаа удаан саг соо хүлеэhэн ха. Тиигээд агы нүхэндэ эхын умай түхеэржэ, «эндэhээ гараhан хори угсаатан үнэржэжэ, амгалан тэнюун hууха болтогой» гэжэ зальбаран, адуун төөлэйгөөр үргэл хэhэн. Бэшэ угайхидайнгаа ерэхэдэнь, сагаангууд найрлажа байгаа. Тэндэhээ «сарай мяханда садаагүй, саазын архида hогтоогүй, нюдэн бүрүүлтээгүй, шэхэн дүлиирөөгүй, шэгээ алдаагүй, зүгөө төөреэгүй сагаангууд» гэhэн үгэ бии болоо. 1930 гаран онуудта комсомолшууд тэрэ агы нүхэ бүглэжэрхиhэн. Эхын умай һэргээбэл, һайн байгаа гэжэ һанамаар юм. Анхан сагта эндэ сагаангууд угайхидай лама санаартан уншалга бүтээдэг байһан.

Ураа дуудалга

Хориин 11 эсэгынхид дайн сэрэгтэ, hүүлээрнь аба хайдагта гарахадаа, дуудалгын нюуса үгэтэй байhан. Тэрээгээрээ тэдэнэр бэе бэеhээ илгардаг hэн. Шоо мэргэн ураатай, сагаан тугтай сагаангууд гэхэ. В.Юмсуновай «Хори буряадуудай түүхэ бэшэг» ном соо «сагаангууд хүхэ шоно ураатай» гэжэ бэшээтэй байдаг. «Шоо» гэхэдээ, «шоно» гэнэ.

Хүхүүр тухай

Сагаангууд угайхид үбэгтэй, үбэгэй, баянгай ба хэнзэгэ хүхүүрнүүдтэй гэжэ буруу бэшэгдэдэг. Юундэб гэхэдэ, сагаангуудай угай бэшэг соо Үбэгтэй, Үбэгэй болон Баянгай гэгшэд Хоридойн Сагаан хүбүүнэй хүбүүд бэшэ, харин 6-дахи үеын үри hадаhад гэжэ Ц.Цыдендамбаевай ном соо бэшээтэй. Хэнзэгэ аяар 7-дохи үеын хүн юм. Сагаангууд өөhэдөө «иимэ хүхүүртэйбди» гэжэ хэлэдэггүй заншалтай. «Ямар хүхүүрэйбта?» гэжэ асуухада, «сагаангуудбди» гэжэ юрэл харюусадагынь зүйтэй ха. Тиимэhээ сагаангууд угайхид хүхүүр боложо хубаардаггүй гэжэ багсаахаар юм.

«Түньхин гэhэн 1 хүхүүртэйбди» гэжэ зарим зон хэлэдэг. Түньхин гээшэ Сагаанай ори ганса хүбүүн. Барга баатар - Хоридой – Сагаан – Түньхин – Мухар – Хүзүүн – Албажин гээд угай hарбаалжань үргэлжэлнэ.

Мухуу Унаганай

Хори буряадууд ХVIII зуун жэлэй хахадhаа угайнгаа һарбаалжа бүридхэжэ эхилhэн. 1816 ондо Агын ахалагша зайhан, титулярна зүбшэлэгшэ Мухуу Унаганай сагаангууд угайхидай түүхэ бэшэг бэшэжэ дүүргэhэн. Буряадай бэлигтэй түүхэ шэнжэлэгшэ, сагаангууд отогойхидой гулбаа, шүүлингэ Вандан Юмсунов, тэрэнэй хүбүүн Соло Ванданов, тэрэ сагта оюутан ябаhан Базар Барадин гэгшэд ганса угайхидайнгаа бэшэ, бүхы хори буряадуудай түүхэ, угай бэшэгүүдые согсолжо бэшэһэн. СССР-эй Эрдэмүүдэй Академиин Сибириин таhагай Буряадай филиалай гар бэшэгэй жасада сагаангуудай угай бэшэг 82 хуудаhатай томо дэбтэр соо оруулагдаhан. Тус бэшэгэй түгэсхэлэй үгэ соо «М.Унаганай ба В.Юмсуновай угай бэшэгүүдтэ үндэhэлжэ, Гэдэб Санжиев 1910 ондо бүридхэбэ» гэhэн тэмдэглэл бии. Энэнь хори буряадуудай эгээл ехэ угай бэшэг гэжэ тоологдоо.

1800-гаад онуудай эхеэр хори буряадуудай ударидагшадай нэгэн Мухуу Унаганов Түгнэ нютагhаа хүн зониие газар элдүүрилгэдэ hургахын тула Ага эльгээгдэhэн. Тэрэниие дахажа, хори буряадай 9 угайхид ерэлсэһэн. Зүгөөр гушад угайхид шэнэ нютагта ойр зуура байгаад, hөөргөө Бэшүүр нютагаа бусашаhан. Мухуу Унагановтай суг хамта Галтайн дасанай ламанар ерэлсээ. Тэрэ Агын ахалагша зайhан боложо, Ага-Хангилай Yльдиргын адагта буусаяа түхеэржэ ажаhуугаа, албата зондоо угай бэшэг бэшэхэ гэһэн даабари үгөө. Гурим журам шангаар сахидаг тушаалтан Агын дасанай барилга ударидалсаhан, Намжил хүбүүниинь тус барилгын эмхидхэлэй хорооной гэшүүн байгаа.

Үльдиргын сагаангууд

Мухуу Унагановай наашаа ерэхын урда тээ Ага-Хангилай Үльдиргэ хүндыдэ байһан сагаангууд угайхидые «Yльдиргын сагаангууд» гэжэ нэрлэһэн. Тэдэнэр 1770 гаран онуудта Загарайн аймагай Баруун Yльдиргэһөө (мүнөө Новая Брянь, Старая Брянь) ба Яруунын Зүүн Үльдиргэ нютагhаа зөөжэ ерэhэн. Эдэ хэд бэ гэхэдэ, сагаангуудай угай бэшэг соо бэшэгдэhэн Хаагалдай, Yбгэн Сагаан Шоно г.м. дээдэ үеын хүнүүд болоно. Мухуу Унагановтай суг ерэhэн хүнүүдые «Түгнын сагаангууд» гэжэ хэлэдэг. Yлзы гэжэ хүнhөө гараhан үри һадаһадынь Ага-Хангилда, Догойдо, Согто-Хангилда олоороо ажаhуудаг. Иигэжэ урид ерэһэн сагаангууд угайхидые «байра сагаангууд», Мухуу капитантай ерэһэн хүнүүдые «ерүүл сагаангууд» гэжэ хэлэһэн байжа болоо. Сагаангууд Угалзын обоо шадарhаа Yбжэгэеэ, Мухар хүнды (Могойто), Сагаан-Уула г.м. олон нютагуудаар тараһан.

Угай бэшээшэд

Эрхүүгэй дасанай Соктоев Цырен лама элинсэгэйнгээ угай бэшэг саашань үргэлжэлүүлжэ, «Сагаангуудай угай бэшэг» гэhэн ном хэблэлдэ бэлдэнэ. Тус суглуулбари соо Ага-Хангил, Догой, Ушарбай, Табтаанай, Сагаан-Уула, Түүргэ, Бооржо, Хэжэнгэ г.м. нютагуудай сагаангууд угайхид оруулагданхай. Цырен лама гүрэнэй архивуудта хүдэлжэ, хамалганда абтажа сүлүүлhэн, дайнда унаhан, лама, шүүлингэ, зайhан ябаhан, хэрээhэ зүүhэн угайхидайнгаа нэрэнүүдые элирүүлжэ, нэрэ обогойнь урда тээ тусхай тэмдэгүүдые табина, угайнь hарбаалжа саашань үргэлжэлүүлнэ.

Цырен ламын хүгшэн эжын аба, сагаангууд угай Цыренэй Шагдар 1909-1912 онуудта нютагайнгаа угай бэшэг бүридхэжэ, ном болгожо дүүргэhэн. Тэрээн соонь мүн Табтаанай, Согто-Хангил, Догой, Түүргэ, Бооржо г.м. нютагуудай сагаангууд угайхид оролсоһон байна. Цыренэй Шагдарай хадам абынь дүү хүбүүн, мэдээжэ багша, сагаангууд угай Буда Рабданов Түүргын управын гулбаа ябаhан. Тэрэ 1891, 1903 онуудта Түүргэ, Бооржодо ажаhуудаг уг бүхэнэй хүн зоной тоо бүридхэлсэhэн. Элитэ эрдэмтэд Ц.Жамцарано, Б.Барадин, Г.Цыбиков, Гүрэнэй Дүүмын депутат Б-Д.Очиров гэгшэдэй багша юм.

1916 ондо Цыренэй Шагдар Шойжидагба габжа лама дүү хүбүүнтэеэ суг Дэлхэйн 1-дэхи дайнда хабаадаhан. Тэдэнэй үеэли болохо, Халхын голой байлдаанда хабаадагша Намсарайн Болодой (Холхоон) Цырендоржи угай бэшэгыень 1960-1970-аад онуудта нэмэжэ бэшэлсэhэн. Мүнөө Цыренэй Шагдарай бүтээһэн угай бэшэг Москвада ажаhуудаг бэетэ хүбүүниинь, Эсэгын дайнда хабаадагша Дашинима Шагдаров наринаар хадагалжа байдаг. 1976 ондо тэрэ номыень Ага тосхоной Нима Ринчинов хэрэглэжэ, сагаангуудай угай бэшэг бэшэhэн. 1990 гаран онуудта Лхасаран Самбуев сагаангуудай угай бэшэг хэхэдээ, Цырен ламын элинсэгэйнь угай бэшэг хэрэглэhэн байха юм.
Мүнөө Ага-Хангилай Л.Линховоиной нэрэмжэтэ музей соо Эсэгын дайнай эрэлхэг сэрэгшэн Цырендаши Цыбенжабоной бэшэhэн сагаангуудай уг гарбалай томо ном Цыдендоржи Жамсарановай оролдолгоор табигдажа, нютагайхидай hонирхол эжэлүүдгүй татажа байдаг.

You have no rights to post comments