«Угай зам» газетын хуудаhанда Бабжын 1595 ондо түрэhые гэршэлhэн статья хэблэгдэhэн гээшэ. 1990-ээд онуудай эхеэр Бүгэдэ буряадай «Толон» газетын нэгэ дугаарта «Бабжа баатар хэн байhан бэ?» гэhэн статья Ага нютагаа шэнжэлэгшэ Цыренжаб Шагдарон бэшэhэн юм. Тэрэ статья соо Бабжа баатарай тон хаана түрэhэниинь тодорхойлогдоногүй. Тиихэ зуу-раа Барьяа Мэнгэтэ эсэгэнь «Будалан нютагай Баян-Уула хада шадар удаан ажаhууhан...» гэжэ тэмдэглэнэ.
2018 ондо хэблэгдэhэн Галсан-Цырегма Ешиевагай «Юумэн бүхэн өөрын удхатай, өөрын заншал гуримтай» гэhэн ном соо «Бабжа Онон мүрэнэй хойто эрьедэ, Баян уулын (мүнөө Баатар уула) бооридо Будалан нютагта түрөө...» гээд бэшэгдэhэн байдаг.
Тиихэдээ Бабжа баатарай түрэhэн тоонто нютаг хаана болоноб гэhэн асуудал үшөөл харюугүй.

Ц.Жимбиевэй «Бабжа-Барас баатар» ном соо хара багаhаа шамбай шадалтай Бабжа хүбүүн тухай тодорхойгоор бэшээтэй: «…Гурбан хүбүүд гэртээ аргамжалаатай үлэдэг байhан. Ахань хүсэтэй байhан тула хүлигыень таhалан хаяад лэ, газаашаа гаража, тугал буруугай хүлдэ орохоёо hанаха, үрхэ зумбараануудые эрьюулхэ, шубуу шонхор үргөөхэ…». Барьяа Мэнгэтэ абань гурбан хүбүүдээ хара багаhаань хүлэг моридые ашаглаха, эмнигые hургаха, аян замда ябаха, аба хайдагта хабаадаха, дайсадтай тэмсэхэ гэhэн заабаринуудта hургадаг байhан байна. Тоомгүй гурбан хүбүүд дундаа носолдожо, наадажа үндыhэн. Ахайнгаа абари хүсэндэ диилдэдэг дүүнэрынь харюугаа абахаяа баха барижа асараад, Бабжын шэлэ хүзүү руунь табижа сошооhон ха. Саашадаа Бабжын бахаhаа сошодог болоhон тухай арадай дунда хэлсэдэг. «…Ямаатын намаг сооhоо балбагар томо бахын урдаhаань hүрэхэдэнь, Бабжа баhа ехээр бахардаа бэлэй…» гээд «Бабжа-Барас баатар» ном соо бэшээтэй байдаг. Али гэбэл Агын буряадууд Бабжа-Барас баатарые Агын голой эрьедэ угтаха гэжэ бэлдээд байтарнь, Бабжа голой бахаhаа ехэ hүрдэhэн байна. Тиихэдэнь хойшоо нэгэ хадын бооридо hайндэрөө үргэлжэлүүлhэн. Тэрэ хада дээрэ сагаан эдеэн, hүн ехээр үргэгдэhэн, тэндэhээ тэрэ хада «Айраг хушуун» гэжэ нэрэтэй болоhон түүхэтэй. Энээнhээ уламжалхада, бар хүсэтэй Бабжа-Барас баатарай хара багаhаа бахаhаа айдаг байhаниинь хүн бэеыень элирхэйлнэ.
Soyol.ru сайт соо толилогдоhон «Бабжа-Барас баатар» гэhэн статья соо Бабжа хүбүүнэй долоотойhоо бар хүсэеэ харуулжа эхилhэн тухай хэдэн баримтануудые олохоор: «…Тэрэ нохойн Бабжын урдаһаа аржаганан сэхэ ерээд аһахадань, Бабжа хүбүүн тэрээнтэй носолдохо зуураа хоолойһоонь таһа бажуужа, амынь заа татаад, үхэтэр шэдэбэ…»; «…Нэгэтэ гурбан хүбүүдэй гэрээ һахижа байтар, тамхи наймаатай нэгэ хамниган орожо, элдэб эсын үгөөр доромжолон мүшхэжэ, ама хамар руунь тамхи хэжэ, хоёр дүүнэрынь уй-хай табилдан байба. Теэд Бабжа хүбүүнэй тэрэ хамниганда диилдэнгүй эсэргүүсэхэдэнь, тэрэнь ехэтэ хороо бусалан, занан зандан гаража, зүүн гүбээ тээшэ мориндоо мордон ошобо. Тиихэдэнь хороо бусалһан Бабжа мүнөөхи хадагалһан номо дээбэриин забһарһаа абажа, хүлөөрөө номоёо тэртэдэн хүбшэлөөд, газаашаа харайн гаража, годлиёо хүбшэдэнь онолон харахадань, мүнөөхи хамниганиинь зүүн гүбээгэй оройдо ябаба. Тэрээниие шэглүүлэн шэбшэжэ харбахадань, зэбын абяан зэдэлэн, тэрэ тамхи наймааша хамниганиие далхи сагаан моритойнь таһа сохин унагааба…».
Хамнигадай болон хори зоной хоорондо хёморолдоон эхилээд, хамнигадай баяшуул болон наhатайшуул сугларжа, эдэ хори зониие энэ дайдаhаа үндэhөөрнь намнаха гэжэ хэлсэhэн ха. Бабжа хэдэн баатарнуудтай Нэршүү голой дэргэдэ шулуун хабсагай руу хамнигадай сэрэгые мэхэлжэ, жалга руу жадаараа хадхан, тэдэниие унагаажа hалгаhан юм. Энэ тулалдаанда хори буряадай сэрэг оюун бодолоороо, эмхидхэлээрээ, шадабаряараа олон мянган хамнигадые диилэжэ шадаhан. Тиигэжэ Будалан уулын хормойдо хори зоной Илалтын найр наадан үнгэрhэн. Энэ нааданда хамнигадай түлөөлэгшэд ерэжэ, эблэрэлгэ гуйhан байна. Буряадуудай, хамнигадай аха захатан үгэеэ ойлголсожо, энэ орон нютагтаа хэтэ наhандаа эбтэй ажаhууя гэлсэжэ тараhан ха. Тэрэ гэhэн caгhaa мүнөө болотор хоорондоо эбтэй эетэй ажаhуудаг.

                                                                                                                                   Бабжа Барас баатарта хүшөө. Ага тосхон.                                                  Редакциин архивай фото.

Ц.Жимбиевэй ном соо Бабжа хүбүүн наhаа гүйсөөгүй аад, бэеэр томо байhан тула сэрэгтэ мордоhон тухайнь хэлэгдэнэ. Манжа-хитадай Богдо хаанай сэрэгшэдэй урдаhаа хориин буряадуудай тэмсэн бодоhон болон Бабжа-Барасай хамниган хүхүүрэй Аямаа гэжэ нэрэтэй басагантай түрэ хурим наадажа, нэгэ амин боложо ушарhан, тэдэнэй Мандах ба Мүнхэ хоёр хүбүүдтэй болоhон тухай бэшэгдэнэ.
Эртэ урда сагhаа бүргэд шубуунда буряад яhатанай hүгэдэдэг байhаниинь эли. Ород яhатанай хоёр толгойтой бүргэдтэ hүгэдэн мүргэдэгые Бабжа-Барас баатар обёоржо: «… хоюулан аб адли нэгэл бүргэд шубуун бурханда мүргэдэг байгаабди. Эдэмнай манай буряад зоной hуури, ерүүл ород арадтай хуби заяагаараа холбоотой байhыень гэршэлнэ бэшэ гү?! Бидэнэр энээн тухай hайнаар ухамайлан бодожо үзэхэ болономди...» гэжэ хэлэжэ, ород яhатантай хэлсээ холбоо баталhан түүхэтэй.
Бабжа-Барас баатарай баатаршалга гаргажа, нютаг ороноо, буряад арадаа дайсанhаа хамгаалжа ябаха үедэнь хажуудань дүү хүбүүдынь Хондоли, Тантяана болон нүхэдынь Божоон, Дошхон, Хотообай, Сүхэ, Шэбхэ, Шүбгэ олон баатарнууд ябалсадаг байhан.
Нэгэтэ Барьяа Мэнгэтэ абань хээр мориндо гурбан жаахан хүбүүдээ hундалдуулан hуулгаад, тэдэнэйнгээ бэе бэетэеэ тэбэрилдэн hуухыень хаража, ехэтэ баясан: «…таанад бүхы наhандаа иимэхэн лэ эбтэйхэн ябагты!» гэжэ үреэhэн ха. Энэ үреэлэй үгэ тогтоо гү, али гэбэл hайн хүмүүжэлтэй хүбүүд үндыhэндөө гү, хоёр дүү хүбүүдынь ахынгаа хажууда эгээл дүтын нүхэдынь ябаhан байна гэжэ ойлгохоор.
Энэ ном соо Бабжын хэдыдэ наhа бараhаниинь бэшэгдэнэгүй. Батор Чимитдоржинай «В контакте» hужаагай нюур дээрэ «51 наhандаа алтан дэлхэйтэеэ хахасаhан» гэжэ бэшээтэй байдаг. Гэбэшье studik.net сайтда «Образ Бабжи-Барас батора в локальной культовой традиции хори-бурят» гэhэн статья табяатай. Тэрээн соо Бабжа-Барас баатарай үндэр наhатай болоhон тухай бэшэгдэнэ: «…Он был настолько стар, что верхние веки закрывали глаза. Однажды на противоположной горе Бабжи-Барас батору почудились враги. Тогда он вставил в свои глаза распорки и стал в ту сторону пус-кать стрелу за стрелой. Когда он понял, что нет никаких врагов, а стреляет он в сосну – он понял, что состарился…».
Орон нютагаа, арад зоноо оло дахин баатарлигаар аршалжа, хамгаалжа ябаhанайнь түлөө «Баатар» гэhэн үндэр нэрэ соло Бабжада олгогдоhон, Будаланай Баян уула хада «Баатар» уула гэжэ нэрэтэй болгогдоhон түүхэтэй. Баатар уулын оройдо Бабжа-Барас баатарта зорюулагдаhан дурасхаалай тэмдэг бодхоогдонхой бшуу.

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха).

Валентина ЦЫРЕНЖАПОВА.

You have no rights to post comments