- Зоригто ламхай, танай һанамжаар, хүүгэдэй хүмүүжэлдэ эгээ шухала юун бэ?
- Мүнөө онсо шэнжэтэй саг болоод байна. Юуб гэхэдэ, буряад яһатандамнай хүшэр саг ерэнхэй, буряад соёлнай, буряад хэлэмнай хүшэр байдалда байна гэжэ мэдэнэбди. Бодомжолжо, ухаалдижа байдаг буряадууд тэрэниие ойлгожо, адаглажа байна юм ааб даа. Энэ талаар бодожо үзэхэдэ, ургажа байгаа улаан бургааһаднай ямар ухаатай, сэдьхэлтэй үндыжэ байнаб, ерээдүйдэ түрэл хэлэеэ мэдэхэгүй, ород, али ямар бэ даа ондоо яһатанай сэдьхэлтэй үндыгөө һаань, буряад соёлнай саашадаа яахаб, хэр хүгжэхэб, дамжуулагдахаб? Мүнөө үедэ залуу айлнуудта хүүгэдтээ буряад арадайнгаа уута баялигай онсо шэнжэ, ондоо яһатанай соёлһоо илгаатай, онсо өөрын шанартай гэжэ ойлгуулжа байха хэрэгтэй гэжэ хэлэхэ байнаб. Энэ хадаа мүнөө гол шухалань болоно. «Та» гэжэ хандахаһаа эхилээд, аба эжыгээ, аха захатанаа хүндэлхэ, яагаад сагаан эдеэ буйлуулхаб, гал гуламтаяа сахихаб – ёhо заншалаа алдангүй байхыень өөрынгөө ябадалаар үдэр бүри харуулжа, ойлгуулжа байха хэрэгтэй.
Һургуулида түрэл хэлыень зааханьшье заана, харин гэртэхинэй үүргэ ехэ. Ганса ондоо яһатан соо ябаһан аад, аба, эжын һургаалаар гэртээ буряад хэлэн дээрээ харилсажа, түрэл хэлэеэ мэдэхэ болодог олон жэшээнүүд бии. Һургуулида буряад хэлэн дээрээ уншажа, бэшэжэ һураа юм ааб даа. Хөөрэлдэхэ гээшэмнай үдэр бүриин ажал, харилсаан байха ёһотой – хүүгэдэй хөөрэлдэдэг байдалда үндыхэнь шухала. Тиигээ һаа түрэл хэлэн дээрээ хүүгэд дуугаржа һураха. Буряад хэлэтэй байгаа һаа, буряад сэдьхэлтэй болодог юм. Тиигэжэ буряад үхибүүе ёһотой буряад байхаар хүмүүжүүлхэнь шухала. Тиигэжэ шадаа һаамнай, манай жэнхэни буряад хүн буряад сэдьхэлтэй, оюун ухаатай үндыхэ гэжэ һанагдана.
- Энээнһээ гадна юун тухай нэмэжэ хэлэхээр бэ?
- «Би буряад-монголби», ямар угтай, ямар түүхэтэйбибди гэжэ зааха хэрэгтэй. Жэшээнь, монгол угсаатантай нэгэ үндэһэтэй, нэгэ уг унги зомди гэжэ хүүгэдэймнай олонхинь мэдэхэгүй ябана. «Я не монгол» гэжэ хэлэжэ байха. Энэ хадаа түүхэеэ мэдэхэгүйн гэршэ болоно.
- Буддын шажан арадай соёл хүгжөөлгэдэ ямар нүлөө үзүүлнэб?
- Лама санаартан буряад соёл хүгжөөлгын талаар ехэ хубитаяа оруулна гэжэ һананаб. Дасануудта буряад хэлэн бүхөөр барилсаад байна. Жиндагуудтаяа буряадаар хөөрэлдэжэ, шухалыень ойлгуулхые оролдодогбди. Хүн зондоо түрэл хэлэеэ үргэе, хүгжөөе, дэмжэе гэжэ идхажа байдагбди. Тиимэ зорилготойгоор дасанаймнай дэргэдэ буряад хэлэнэй һургуули хүдэлдэг.
Мүнөө гүрэн түрэмнай бэлэн бэшэ байдалда байна. Гүрэн хадаа өөрын хуулитай. Тэрэ ушарһаа гүрэндэ дамжаг бариhан сэрэгшэд контрактаар алба гарана. Тиимэhээ дайнда ошонгүй аргагүй. Дайн гээшэмнай хоёрой хоорондын юумэн ха юм даа: амиды бусаха гү, али тэндэ наhа бараха гү. Иимэ хубяар олон хүбүүднай наhа барана. Энээниие булта хаража, ойлгожо байнабди. Бүхы дасануудай ламанар hанаагаа зобожо, сэрэгшэдэйнгээ түлөө үдэр бүриин сахюусанда, хуралнуудта уншалга уншажа байдагбди.
Хүүгэдээ хаанашье бэшэ – ородшье, буряадшье бэшэ байлгахагүй гэжэ буряад тээшээ татуулхын тула хүүгэдтээ буряадбди, ехэ гүн ухаатай буддын шажантай, баян түүхэ болон ёһо заншалтайбди гэжэ заажа байха хэрэгтэй. Буддын шажан гээшэ ганса үргэл, далга г.м. бэшэ, ехэ Ном гээшэ бэд даа, гүн, оюун ухааниинь зониие бэлигтэй болгохо шэдитэй. Энэ хадаа буряадаймнай ехэ буянай хэрэг, энээгээрээ буддын шажан, лама санаартан, дасанууд арадтаа ехэ туһа хүргэнэ.
Харганын дасанай жэшээ дээрэ хараа һаа, ондоо яһатанайшье дунда ажаһуудаг буряадууд хуралда ороод гарахадаа: «Ямар гоё гээшэб! Буряадайнгаа онсо шанар мэдэрбэб», «Буряадай гэр соо байгаад гараһан шэнги», «Нютагаа бусаад ерэhэн шэнги» гэхэ мэтээр хэлэдэг. Энээниие ойлгохо хэрэгтэй. Энэмнай нарин юумэн гээшэ ааб даа. Энэ бодомжоор дасан, лама санаартан, буддын шажан буряад арад зондоо ехэ туһатай, хэрэгтэй гэжэ һананаб.
- Хүүгэдэй хүмүүжэлдэ дасанай үүргэ ямар бэ?
- Хуралнуудые үнгэргэхэдөө, буряадайнгаа соёл, урдын ёһо заншал толгой соогоо баряад, хүгжөөгөөд, «амсажа» байнабди. Тиигээд хүүгэдээ дасан руу асархадамнай, тэдэ хуралда һуухадаа, нюдөөрөө хаража, хамараараа адис, хүжын хангал үнэрдэжэ, шэхээрээ шагнажа, бэеэрээ үзэжэ, ухаан сэдьхэлээрээ мэдэржэ байхадаа, буряадайнгаа нангин шүтөөн – буддын шажанай гэрэл бэедээ шэнгээнэ гэжэ бодохо хэрэгтэй. Тиимэһээ залуу бүлэнэр буряад сэдьхэл, мүргэл шажан нэбтэрүүлхын тула хүүгэдээ хуралнуудта заабол дасан асаржа байхаар. Тэдэ томо болоходоо, жаахандаа дасан ябаһанаа һанажа байхал.
Хүүгэдэй буряад хэлэтэй, буряад сэдьхэлтэй байхада, буддын шажанаар хүмүүжүүлэгдэхэдэ, сэдьхэлынь бэлээр нугархагүй, бата бэхи байха юм.
- Зарим бүлэнэр хүүгэдтэй болодоггүй. Ямар шалтагаанһааб? Танай заабаринууд.
- Энэ ушарта хоёр шалтагаан бии гэжэ һананаб. Эгээ түрүүшынхинь – бэеын үбшэнүүд. Хоёрдохинь гэхэдэ, бэень һайн аад, хүүгэдтэй болохогүй байлга үйлын үрэһөө болоно. Энэ хадаа урда наһанайнь, энэ наһанайнь үйлын үрэ байха. Аба, эжын шалтагаан байжа болохо. Эдэ булта холбоотой. Бүхы юумэн барилсаатай, шалтагаантай. Шалтагаан ба хойшолон байдаг ха юм. Тиимэ бүлэнэртэ ламанар юун гэжэ хэлэдэг бэ гэхэдэ, маани тарни уншагты, хуралнуудта һуугты, үргэлтэй газарнуудаар – Янжима бурханда, Алхана уула г.м. ошожо, үргэжэ, мүргэжэ, зальбаржа ябагты. Олон бүлэнэр ламын заабаринуудые дүүргэдэг. Тиигэжэ зариманиинь буянаа хүсөөдэг, үйлын үрэнь сэбэрлэгдэдэг. Нэгэтэ эхын умай соо һүнэһэнэй болбосорхо хэшэг ерэнэ. Һүнэһэнэй болбосорхо нүхэсэл (условие) хэрэгтэй гэжэ ойлгохонь шухала. Үйлын үрэеэ заһалга хүн бүхэнһөө дулдыдадаг. Лама хуралда һуугаарай гээ һэн гээд зарим нэгэ дахин хуралда ошоод болишоно. Нэгэ дахин ябаад, юумэн ондоо болоногүй гээд орхино. Энэ хадаа буруу. Хуралда нэгэ дахин бэшэ, арбаад дахин, үшөө олошье ябаха хэрэгтэй. Үйлын үрэ хүн бүхэндэ ондоо ха юм.
Хэшэгэй аяга хэзээ дүүрэхэ юм гэжэ мэдэхын аргагүй. Нэгэ дахин ябахадатнай, оёортонь сугларна. Һүзэггүй хүн «аа, байг, юумэн хубилнагүй» гээд орхино. Үнэн дээрээ, 10-12 дахин ябаа һаань, хэшэгэй аяга дүүрэн болоод, үхибүүн түрэжэ магад.
Мүнөө сагта хүн ехэнхидээ ябагаар ябадаггүй, ехээр һуудаг болонхой: һуугаад ажал хэхэ, һуугаад эдеэлхэ г.м. Тиимэһээ ехэ хүдэлсэгүй байхадань, шуһан мууса гүйнэ. Эхэнэрнүүдтэ хүдэлхэ, ябаха хэрэгтэй. Умайнь хүшэ оронхой байха ёһотой. Тиихэдээ үхибүүнэй бии бололгын багсаамжа (вероятность) ехэ болоно. Энэ хадаа бэеын талаар шалтагаан. Тиимэһээ тамираар бэеэ һорихо, хүдэлхэ, ябаха гэжэ оролдохо юм.
- Гэртэхиндэ юун гэжэ хүсэхэ байнабта?
- Гэртэхиндэ хүүгэдтээ hайн hургуули үгэхэнь шухала. Тиихэдээ тэдэ ажалтай боложо, баян бардам, олон хүүгэдтэй болохо аргатай байнал даа. Муу ажабайдалтай зондо олон хүүгэдые тэжээхэнь баhал хэсүү.
Саашадаа хүүгэднай «буряадбди» гэжэ мэдэржэ, ондоо арадуудтай шуһаа холингүй, буряад соогоо айл бүлэ байгуулжа, олон боложо байхамнай болтогой!
- Харюу үгэһэндэтнай баярые хүргэнэб.
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     Нордоп БАБУЕВА.

You have no rights to post comments