«ХАМАГ АМИТАНАЙ АМИ ӨӨРЫНГӨӨ ШЭНГЕЭР СЭГНЭХЭ...»
Эртэ урда сагһаа хойшо буряад арад нүгэл буян хоёрые илгаруулдаг, буян хэхэ тухай үри хүүгэдтээ заахаһаа гадна өөһэдөө нүгэл хэхэеэ огтолон сээрлэдэг байһан юм. Жэшээлбэл, хүгшэн ба нагаса аба эжынэрэй хэлэһэн үгэнүүд үнэхөөрөө удхатай байгаа. «Газааһаа түлеэ оруулхадаа, түлеэгээ сохёод оруула. Түлеэн соо жэжэ амитад байжа болохо» гэжэ түлеэ оруулха бүхэндэмни нагаса эжы хэлэдэг һэн. Тиихэдэнь даажа ядажа байжа, хэлэһэн соонь түлеэгээ тоншоод оруулхаш. Мүнөө бодомжолходо, түлеэ тоншоод оруулха гээшэнь тон зүб байгаа. Буддын шажанай гол суртаал ямаршье амитанай ами таһалхагүй гэжэ номнодог. Тиимэһээ нэн түрүүн амитанай ами абархые оролдохо ёһотойбди. Буддын шажанай Гэлэг дээдэ һургуулиин һургагша (наставник), хэдэн номуудай автор Сопа римбүүшэ хэлэһэн байдаг: «...уһатай хүнэг соо абаахайн унашоод шэнгэжэ байгаа һаань, хажуугаарынь юумэншье гэжэ тоонгүй үнгэрхэт. Өөртэтнай муу юумэн халдаа һаань, гүйдэлөөрөө дасан ошохо байхат, тэрээн шэнгеэр хамаг амитанай ами өөрынгөө амин шэнгеэр һанаад, тэрэниие хайрлажа, амииень сэгнэжэ һурагты. Ядажа байһан абаахай, хорхой гэхэ мэтые абаржа һурагты. Буддын шажанай һургаалаар, амитан бүхэн аба эжытнай гээшэ...». Энэ хэлэһэн сэнтэй үгэнүүдтэнь наманшалжа бодомжолхоор. Эдэ үгэнүүдһээнь уламжалан, түлеэгээшье тоншоод оруулхамнай шухала гэжэ тэмдэглэхээ һананаб. Юундэб гэхэдэ, түлеэн соо үй түмэн жэжэ амитад ажамидарна ха юм.
«Хүлөө хүл дээрээ табяад бү һуу, зоболоноо диилэжэ ядахаш», «адууһа малдаа һайнаар ханда, хэлэгүй амитаниие сохижо болохогүй» гэхэ мэтээр хүгшэн абын хэлэһэн үгэнүүд баһал гүнзэгы удхатайл даа. Эндэһээ тобшолходо, элинсэгэй хэлэһэн һургаал заабаринуудынь арбан хара нүгэлтэй нягта холбоотой гэжэ тэмдэглэмээр.
Мүнөө хүүгэд ёһо заншалһаа болохо үндэһэн хэлээрээ хөөрэлдэхэеэ болёод байһаниинь харамтай. Тиибэшье хүн бүхэн арга шадал соогоо үдэр бүхэндэ хүүгэдтэеэ энэ шэглэлээр хүдэлхэ байгаабди. Хүүгэдээ ганса буряадайнгаа ёһо заншалтай бэшэ, харин буддын шажанай һургаал заабаритай танилсуулбал, һайн. «Нүгэл», «буян» гээшые илгаруулхатай хүүгэд үндыгөө һаа, хамаг амитаниие хайрлаха энэрхы сэдьхэлтэй хүн бодохо болоно.
1996 ондо хэблэгдэһэн 3-4-дэхи ангида үзэхэ «Классһаа гадуур уншаха ном» гэһэн һуралсалай ном соо «Арбан хара нүгэл, арбан сагаан буян тухай» мэдээсэл үгтэнэ. «Нүгэл» гээшые ойлгожо үндыһэн хүүгэд хожомынь муу юумэ хэхэеэ сээрлэжэ, өөрыгөө сэбэрээр абажа ябаха юм.
Мүнөө һургуулиин багшанар арбан хара нүгэл тухай хүүгэдтэй хөөрэлдэдэг гээшэ гү? Арбан хара нүгэл тухай мэдээнүүдтэй залуушуулые танилсуулжа байгаа һаа, ерээдүй саг арюун, амгалан тайбан байха юм, юундэб гэхэдэ һайн һанаатай, һайн гэрэл бадаруулһан, һайн үйлын үрэ хэжэ ябаһан зон олон болохо.
НҮГЭЛЭЙ ТООДО ЮУН ОРОНОБ?
Бэеэрээ хэдэг гурбан нүгэл бии: 1. алаха (амитанай ами таһалха); 2. хулгай (хулгай хэхэ, дээрмэдэхэ); 3. буруу хурисаха (прелюбодеяние). Хэлэ амаараа хэдэг дүрбэн нүгэл: 1. худал (худалаар хэлэхэ, мэхэлхэ); 2. хоб (хоб зөөжэ, хүн зониие худхан үймүүлхэ); 3. хараал (шэрүүн үгэ, сээртэй үгэ хэлэхэ, занаха, хардаха); 4. хооһоор шашаха ба бэеэ магтаха. Сэдьхэлээрээ хэдэг гурбан нүгэл: 1. хомхой хобдог һанаан (хомхой һанаан, эрхэ тушаал, алдар нэрэдэ шунаха); 2. хара һанаатай (хара һанажа, сэдьхэлээ гутаажа ябалга); 3. буруу үзэл (гурбан эрдэнидэ этигэхэгүй, ондоо юумэндэ һүзэглэхэ).
Арбан хара нүгэл хэнгүй ябахын тула энээн дээрэ гүйсэд бодомжолжо, өөрыгөө шэнээр һургаха болонолди даа. Жэшээлбэл, нүхэр басагандаа хонходоод лэ, хэнэй ямар байдалда байһыень, хэн хэнтэй тоосолдоһыень, хэн хайшаа ошоһыень гэхэһээ эхилээд хуу хөөрэлдэнэбди. Энэмнай арбан хара нүгэлэй нэгэниинь боложо үгэнэ. Нүгэл хэһэнээшье ойлгоногүйбди. Хэһэн нүгэлэйнгөө түлөө гэмээ амсахаб гэжэ хүн бүхэнэй мэдэжэ байхань шухала. Тиимэһээ арбан хара нүгэл тухай һайнаар сээжэлдэжэ абаад, тэрээнэйнгээ тайлбаринуудые мэдэрээд, нүгэлөө олон болгохогүй гэжэ оролдохо ёһотойбди. Ухаагаа һорихо гээшэ бурхан шажанай гол һургаалынь юм.
«Классһаа гадуур уншаха ном» соо арбан хара нүгэлэй тайлбаринуудые «Тодорхой толи» ба «Нюуса тобшо» һургаалай номуудһаа абажа харуулһан байна. «Тодорхой толи» номһоо абтаһан хэһэг соо:
«Амитан боложо түрэгшэд,
Аминдаа хайратай тула
Асаралта мэргэд
бэедээ адлишаагаад,
Ами таһалхые сээрлэхэ», - гэжэ бэшэгдэһэн байна. Энэ бэшэгдэһые тайлбарилхада, замби түбиин арад зон амитан бүхэнэй ами таһалхые сээрлэгты гэһэн удхатай. Амитан бүхэндэ ами наһаниинь хайратай бшуу. Тиимэһээ хүн бүхэн амитанай наһа өөрынгөө ами наһантай адлишаан һанажа, хайрлажа, алахые түбэгшөөхэ ёһотой. «Хүн аад, хүниие алаха гээшэ – эгээл ехэ хара нүгэл» гээд тэндэ хэлэгдэһэн байна. Энэнь тон зүб. Мүнөө сагта «Бэлигүүн толи», Монголой «Тодорхой толи» номууд ямаршье зөөриһөө сэнтэй болоод байна. Тэдээн соо буряад-монголшуудай һургаал заабаринууд тон зүбөөр үгтөөтэй. Тэрэниие шудалжа, һайнаар тайлбарилжа шадаһан хүн ганса ёһо заншалаа бэшэ, харин нүгэл ба буян тухай һайнаар мэдэхэ болохо.
ТОДОРХОЙЛХОДО...
Буддын шажанай Нингма дээдэ һургуулиин багша ябаһан Патрул римбүүшэ «Слова моего несравненного учителя» гэһэн ном юрын зоной харахаар ойлгосотойгоор бэшэһэн. Тэндэ арбан хара нүгэл тухай дэлгэрэнгыгээр үгтөөтэй. Тэндэһээ зарим һургаал болон тайлбаринуудыень абажа харая.
«Алаха» гэһэн үгэ аймшагтай үгэ гэжэ һананаб. Энэ үгэ һайнаар харагданагүй. Амитанай, али хүнэй ами таһалха гээшэ аймшагтай. Газаагуур ябаан соогоо өөһэдөөшье ойлгонгүй, тоо томшогүй хорхой шумуулые гуталаараа даража, амииень таһалхадаа, баһал алаһанай тоодо оронобди. Мяханай дууһаха багта улай хэдэгбди. Эндэ мал гаргаһан хүн ба гарга гэжэ хэлэһэн хүн дээрэ нүгэл бууна.
Хүнэй зөөри өөрын болгохо талаар 3 янза байдаг: 1. хүсэ шадалаараа диилэжэ абаха; 2. нюусаар хулгай хэжэ, өөрын болгохо; 3. худалаар хэлэжэ, али мэхэ гохо хэжэ үбэршэлхэ. Хүнэй зөөридэ хорхойтожо, тэрэниие бэеэрээ ябажа хулгайха гээшэ баһал аймшагтай нүгэл.
Өөрын бүрин бүтэн бүлэтэй аад, һальхай ябадал харуулжа, ондоо гэргэндэ гү, али эрэдэ ябахадаа, бэерээ хэһэн гурбан нүгэлэй гурбадахинь болоно.
Худалаар хэлэлгэ 3 янзада хубаардаг: 1. юрэ хирын худал. Хүниие мэхэдээ оруулха гэһэн зорилготойгоор ябаһан хүн тухай хэлэгдэнэ; 2. хүниие зорюута идхажа, ондоо харгыда оруулһан худал үгэ. Жэшээлбэл, Бурхан багшын орондо жаргал байхагүй, али доодо юртэмсэдэ зоболон үгы гэхэ мэтээр Бурхан багшын һургаал эбдэһэн хүн тухай хэлэнэ; 3. хуурмаг багшын үгэ. Эндэ альбан шэди харуулдаг хүн шэнги болоод, хүниие мэхэлхэ. Мүнгэнэй түлөө юумэ мэдэхэб гэдэг мэхэшэн болоно.
Зоной дунда хоб зөөжэ, хүнэй досоо химараа хүдэлгэхэ. Хоёр хүнэй дунда яһа хаяжа, нэгэндэнь энэ шам тухай нюурганайш арада иигэжэ муухайгаар хэлээ гэхэ мэтэ. Али һэмээхэн нэгэндэ тэрэ тиигэжэ шамайе муушална гэжэ донгодохо. Мүн хоб зөөжэ, бултаниие тоосолдуулһан хүн бүришье муу үйлын үрэ хэнэ.
Хүниие гомдохоохо, хүнэй бэеын дутагдалда орожо хэлэхэ. Жэшээлбэл, хилар, дүлии, тарган гэхэ мэтээр хэлэхэ, наадалха, али үхөөрэй, хатаарай гэжэ харааха. Багшынгаа хажууда хараал муухай үгэнүүдые хэлэхэеэ сээрлэхэ.
Хооһон үгэ. Ута унжагар, гансашье удха шанаргүй шашалдаан. Маани мэгзэм татаха сагтаа нэгэнтэй хооһоор шашалдажа сагаа һалгаха болоо һаа, муу.
Сэдьхэлэй хомхой хобдог һанаан – хүнэй баялигта хорхойтожо, иимэ зөөритэй болоо һаа ямар гоё байха һэм гэжэ һанаандаа оруулха.
Хүндэ уур сухалаа хүрэжэ, мууе һанаха. Хүнэй амжалта туйлаха, хүгжэхэ бүхэндэ хара бууха, али атаа жүтөөндэ абтаха. Хүнэй уршаг байдалда ороходонь хүхихэ, баярлаха.
Бурхан багшын сэнтэй һургаал, үгэ заабаринуудтань, тайлбаринуудтань һэжэглэхэ, шүүмжэлһэн ябадал гаргаха баһал буруу үзэл болоно.
Валентина ЦЫРЕНЖАПОВА.
