- Танай һанамжаар, уран зохёолшод ямар бэрхэшээлнүүдтэй ушарнаб?
- Мүнөө уран зохёол бэшэдэг зондо ехэ бэрхэтэй саг тохёолдоод байна. Ушар юуб гэхэдэ, бэшэһэн юумыень уншаха, уншаад, удхыень ойлгохо зон хомор. Жэшээнь, һая бэшэжэ эхилһэн нэгэ шүлэгшэнэй шүлэг Дондок Улзытуевай шүлэг хоёрой илгаа, шанарыень сэгнэжэ гаргаха зон хомор болоол даа. 1960-1980 онуудта поэзи хүгжэлтынгөө үндэр шатада байгаа гэбэ һэнби. Удхынгаа талаар гүнзэгы, уран найруулгынгаа талаар, түхэл маягаараа үндэр хэмжээндэ байгаа. Буряад поэзиин өөрын түхэл шэнжэ үлөөгөө гээшэ ааб даа. Үшөө нэгэ ажаглалта: 1940-1960-аад онуудта эхэнэр шүлэгшэд, зохёолшод гэжэ ехэ хомор байгаа. Манай буряадта - Цырендулма Дондокова, Цырен-Дулма Дондогой, ородой поэзи абажа хараа һаа, Анна Ахматова, Марина Цветаева. Мүнөө сагта галаб эрьежэ байгаа юм гү, манай Ага дээрэ абажа хараа һаа, эхэнэр лэ зон шүлэг зохёохо гэжэ оролдоно. Бүһэтэйшүүл тон үсөөн...
- Шүлэг зохёожо эхилжэ байһан зондо ямар захяа заабари үгэхөөр бэ?
- Шүлэг гээшэ ганса уран гоёор үгэ тааруулха, толгой холбохо шадабари бэшэ. Зүгөөр иимэ шадабари тон хэрэгтэй. Уран гоё бэшэ юумэн, найруулагдаагүй мүрнүүд шүлэг бэшэ ха юм даа. Уран шүлэг гээшэ бодол ажаглалтаараа оншотой сэсэн, хүнэй сэдьхэлэй уярма гүнзэгыһөө олдоһон байха ёһотой.
Шүлэг зохёолгын оньһо нюусыень олохын хойноһоо поэт нилээд ухаагаа гүйлгэхэ, өөрынгөө сэдьхэл шэмхэлхэ гээд лэ, олон дабаа дабаха.
Нэн түрүүн, эрдэм мэдэсэеэ дээшэлүүлхэ хэрэгтэй. 1940-1980-яад онуудай зохёолшодой шүлэгүүдтэй танилсаха, тэрээнһээнь шэнжэлэл хэхэ гэхэ мэтэ. Манай шүлэг бэшэгшэд ондоо зоной зохёол уншадаггүй. «Ном уншана гүт?» гэжэ һурахада, уншажа байһан зон нилээд хомор байдаг. Ном уншангүй, ганса өөрынгөө зохёолһоо сэдьхэлээ ханаад ябаха гээшэ ямар бэ даа? Дан тааруугүй...
- Энэ ажаглалта ондоошье жанраар бэшэгшэдтэ хабаатай даа.
- Тиимэ. Мүнөө зон баримтата зохёол бэшэнэгүй. Очерк, үгүүлгэ (рассказ), туужа… Ута унжагарһаань залхуурдаг гү? Минии һанамжаар, прозодо ехэ анхарал хандуулха хэрэгтэй. Драма бэшэхэнь тон хатуу, манай Агада Жаргал Жербаев һайн зүжэгүүдые бэшэнэ. Зүжэгүүдынь ном боложо гарахааршье болонхой. Һайн режиссёрой эдэ зүжэгүүдыень табяа һаань, зондо хэрэгтэй зохёолнууд лэ даа.
- Уран зохёол алдуугүй һаа, бүришье сэнтэй бэзэ?
- Уран зохёолшод зохёол олондо дэлгэрүүлхэ зорилготойгоор бэшэдэг ха юм. Тиигээ хадаа грамматика шудалха хэрэгтэй. Үгынгөө абяанай тала шэнжэлхэ; ямар нэгэ уран зохёолшын зохёолой үгэнүүдые, хэлэнэйнь, үгын бүридэл, хэлбэри, маяг түхэл үзэхэ; мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй найруулга, һуури хараха ёhотой. Сэглэлтыншье тэмдэгүүдые хаана табихаб гэжэ мэдэхэ зэргэтэй.
- Уран шүлэг бэшэхэдээ, уран һайханай ямар аргануудые хэрэглэхээр бэ?
- Буряад шүлэг зохёоходоо, нэн түрүүн толгой холбохо гэнэбди. Тэрэмнай - аллитераци. Буряад поэзидэ һубариһан мүрнүүдэй түрүүшын үенүүдые толгой болгон холбодог.
Жэшээнь:
Урдын урда сагта
Урин сагай дулаанда…
Метафора үгын гол удхые уранаар зэргэсүүлхэ арга юм:
Хабарай урин нюдэн
Хайлаһан саһанай сөөрэмхэн.
Олицетворени – юумэ амиды болгожо бэшэлгэ. Илангаяа байгаали зураглахадаа хэрэглэмээр:
Үргэн тала эбһээлнэ…
Зэргэсүүлгын жэшээ:
Үнгын һайхан сэсэгүүд
Үргэн талын хибэс мэтэ.
Синоним дүтэрхы гү, али бүри адли удхатай үгэнүүдые хэрэглэлгэ: эдихэ – зооглохо, бариха – ууха.
Рифмэ - шүлэгэй мүрнүүдые гоёор, ульгамаар хоноохо, үгын һүүл холбохо арга. Энэ талаар манай поэзидэ 1940-1960-аад онуудта бэрхэ зон бии болоһон: Дондок Улзытуев, Мэлс Самбуев, Лопсон Тапхаев гээд лэ hайнаар рифмэ хэрэглэдэг байгаа. Мүнөө мэндэ байһан зон сооһоо Ардан Ангархаев, Булат Жанчипов г.м. байна. Дансаран Доржогутабай гээшэ ульгам, жорхой мүрнүүдые хоноодог һэн.
Ритм – жэгдээр дабтаса. Шүлэг гээшэ заабол ритмтэй байха ёһотой.
Эпитет – юумэнэй нэрын урда нэмэдэг элирхэйлэгшэ: далай гэжэ үгэдэ хүхэ номин элирхэйлэгшэ нэмэдэг.
- Уран зохёолшо үшөө юу мэдэхэ ёһотойб?
- Жанр тухай тон һайн мэдэсэтэй байха хэрэгтэй. Рассказ - үгүүлгэ. Новеллэ - богонихон рассказ, багахан туужаш гээ һаа болохо, повесть - туужа, роман - түүхэ, ехэ хэрэгүүдые харуулһан зохёол. Баллада - домог түүхын удхатай тусхай хэлбэритэй шүлэглэмэл зохёол. Сонет 14 мүрһөө бүридэхэ. Тэдэнь иимэ гуримаар рифмэлээтэй байха ёһотой: байхам - һарбайхам, хайран - дуратайхан, петрарка - тарааха, нүхэртөө - шортоо… Сонедүүдэй гүрлөө 15 сонедһээ бүридэдэг. Сонет бүхэн урда тээхи сонедэйнгээ һүүлшын мүр тэрэ зандань дабтан, эхин мүрынь болодог. 15-дахи сонет бүридхэлгэ гүрлөөгэй онсо хүшэр илгаань болодог.
Сюжет хадаа уран зохёолдо сэдэб, удха, хөөрөөнэй ябаса, үйлэ дэлгэрүүлхэ арга. Фабула гээшэ уран зохёолой үйлын үлхөө, гол үйлэ, богони удха. Илангаяа прозодо хэрэглэгдэдэг. Кульминаци - зохёолой хүгжэлтын дээдэ шата. Завязка - драмын үйлын эхин эхилэлтэ. Развязка - романай, туужын, драмын, үгүүлгын дүүргэлтэ. Пролог - оршол. Эпилог - уран зохёолой түгэсхэлэй бүлэг. Иимэ уран зохёолой терминүүдые мэдэхэ ёһотой.
Түгэсхэлдөө хэлэхэ байнаб: шүлэг бэшэхээ hанаhан хүн бэшэжэл байг, тиигэжэ гуурһаяа мүлинэ. Шүлэг гээшэ үгэнүүдые миин тааруулга бэшэ, харин туйлай ехэ ажал юм. Ажалайнь дүн боложо, зондо хэрэгтэй зохёолнууд гаражашье магадгүй.
- Һайнта даа. Дэлгэрэнгы харюунуудые үгэһэндэтнай баярые хүргэе.
Дарима БАЗАРОВА.
