Хуурнууд олон янзын
Дэлхэй дээрэ олон янзын хуурнууд бии: сууха хуур (амитанай суухаар хэһэн), морин хуур (хүгжэмэй зэмсэгэй эшынь толгой мориной дүрсэтэй), аман хуур (амандаа абаашаад, шэмхэжэ дуугаргадаг), хун хуур (хүгжэмэй зэмсэгэй эшынь толгой хун шубуунай дүрсэтэй).
Нүүдэл байдалтай арадууд булта хуураар наададаг: тувинцууд игил, хитадууд матоуцинь гэжэ хуурнуудтай г.м.
Няажа дархалдаг
Морин хуур хадаа тюркскэ болон монгол туургата арадуудай, хоёр хүбшэргэтэй, шабхатай хүгжэмэй зэмсэг юм. Морин хуурай бэеыень (корпус) трапециин түхэл маягтайгаар бүтээдэг. Тиихэдээ урдань хилмэ загаһанай арһа, үгышье һаа үхэр малайнгаа шүрбэһэ һайса бусалгажа хэһэн һайн сабуугаар нимгэн хуһан модонуудые няажа дархалдаг байгаа. Хадааһа хадажа болохогүй юм. Тэрэ бэеынь урда ба ара талануудта ямаанай арһа татажа няадаг һэн. Морин хуурай хоёр хажуу талада абяа сууряатуулдаг нүхэ (резонаторные отверстия) хэдэг байгаа. Нүхэ хээгүй һаа, абяаниинь муугаар гараха. Мүнөөнэй үедэ морин хуурай бэень хуу модоор дархалагдадаг, хүбшэргын хоёр тээ нүхэнүүд хэгдэдэг болоһон.
Эшыень (толи соо «хуурай хүзүүн» гээд байна) хуһан модоор дархалаад, дээрэнь мориной толгой һиилэдэг, шэхэнүүдыень хэдэг. Тиигээд мориной хилгааһа угаагаад, һамнаад, морин хууртаа хүбшэргэ болгожо татадаг. Нарин хүбшэргэдэ 90-ээд, бүдүүн хүбшэргэдэнь 120 хүрэтэр хилгааһан ородог байна.
Морин хуурта шабха хэрэгтэй
Морин хуур - шабхаар наададаг хүгжэмэй зэмсэг. Шабхыень хуһаар гү, али голой бургааһаар хээд, тэрээндээ мориной хилгааһа татадаг. Шабхада 100 гаран хилгааһан хэрэглэгдэдэг. Хирэ-хирэ болоод лэ, шабхада ороһон хилгааһанда нарһан гү, али хуша модоной хатаһан дабирхай түрхидэг. Үгы бол абяан гарахагүй бшуу. Морин хуурай абяаниинь үлеэжэ байһан һалхинай, заримдаа мориной инсагаалха абяа һануулдаг.
Яагаад наадахаб?
Мүнөөнэй үеын морин хуураар наадана. Авторай фото-зураг.
«Наадажа һурахань хүндэшэг, теэд наадаха гэһэн хүн нэтэрүүгээр оролдоод лэ һурахал даа», - гэжэ Леонид Бимбаевич хэлэнэ. Энэ хүгжэмэй зэмсэг хоёр үбдэгэйнгөө хоорондо хабшаад, һуумгашаа наададаг. Зүгөөр гитара мэтын хүгжэмэй зэмсэгүүдтэл адляар хургаараа хүбшэргэнүүдыень һабардажа ба даража наададаггүй, морин хуур өөрын оньһотой: нэгэ гараараа шабхыень хүбшэргэнүүд дээгүүрнь ябуулха мүртөө нүгөө гарайнгаа хургануудаар хүбшэргын хажуу тээһээ, үгышье һаа дороһоонь түлхижэ наададаг шуу. Энэ аргые ородоор «флажолет, флажолетное звукоизвлечение» гэдэг.
Хайшан гээд хадагалхаб?
Морин хуур, сууха хуурыешье халуун газарта, наранай элшэ доро байлгахагүй: гантаха, арһан, суухань хахарха. Һэрюуншэг газарта, мүн бурхан шүтөөнэйнгөө хажууда үлгөөд байгаа һаа һайн.
Морин хуур, сууха хуур г.м. хүгжэмэй зэмсэгүүдэй айл бүхэндэ байбал һайн. Зүгөөр ходо миин үлгөөтэй байха ёһогүй: Сагаалганда гү, ехэ найрта гү абаад, шадаха шадахашьегүй һаа, абяаень гаргажа байха хэрэгтэй. Тиихэдэ гэр соохи арюудхагдажа, муу юумэн үгы болохо гэһэн удхатай.
Долгор РАДНАБАЗАРОВА бэлдэбэ.
