Бальжима эгэшын ажалай намтар Сталинай нэрэмжэтэ колхоздо 1943 ондо эхилһэн. Эсэгын дайнай ветеран, 95 наhатай Дамдинов Дашидорж нүхэртэеэ 60 гаран жэл суг ажаһуужа, мүнөө Дарма хүбүүнэйдээ гурбан зөөлэнөөр үргүүлжэ байна. Үндэр наһатай эгэшын хөөрэһөөр, залуу наhаниинь Агын аймагай «Мир» колхоздо үнгэрөө. Гэртэхиниинь Хойто-Ага нютагай Хүһөөшын добын «Ленинэй зам» колхозой гэшүүд байhан. Тэрэ холын сагые Бальжима Дондокова иигэжэ дурсаа һэн: «Һая болотор «Хүһөөшын добынхидбди» гэжэ хэлсэжэ ябаабди. Мүнөө тиижэ хэлэхэ хүнүүд үгы болошоо даа.
Бидэ, наhатайшуул, хүүгэд наһанһаа хамтын ажал хэлсэжэ үндыһэмди. Хүбүүдтэ тоомоо таһарха сагшье байгаагүй. 1939 ондо нэгэ оодон самсатайхан, үмдэтэйхэн, хүлдөө үмдэхэ гуталгүй, хүл нюсэгѳѳр hургуулида ороо бэлэйб. Юумэн ехэл хомор байгаа. Һүүлдэ малда ябаһан эжымни гутал оёод, намда эльгээгээ бэлэй. Найматайдаа 1-дэхи ангиин шаби болоходомнай, огородто хартаабха малтуулха, хапууста суглуулуулха, үбэлдөө амбаарта таряа хиидхүүлүүлхэ.
Үдэшэлэн залуушуул суглархадаа, 2 можо болоод, дуу дуулалдадаг һэмди. Зундаа тэргэ, хүйтэнэй сагта түүдэг тойроод наададаг бэлэйбди. Хооhон тэргэ тээ холо талын дунда абаашаад, хэды хэдыгээрээ зэргэлжэ, ара нюргандаа гар гараа барисалдан, зэлэ татаад, нэгэ зэлэнь нүгөөдынгөө хойноhоо hубарилдан ябажа, бултаараа дуулалдадаг байгаабди. «Сталин, шамдаа дуратайб» гэжэ дуу мартадаггүйб, «шамдаа ехээр найданаб, шинии хабаар, шинии хүсөөр сэнтэй золтой болооб» гэжэ үгэнүүдтэй hэн ха. Минии багада клуб соо ехээр ёохордодог байгаа. Хүнүүд гарнуудаа мүрэ мүрэ дээрээ табяад, хойно хойноhоо hубарилдан ябажа, «Оссо-Авиахим» ёохор татадаг һэн гэжэ һанагшаб.
«Малгай нюулга», «Һохор hамгашаалга» г.м. наада наадахабди. «Шоно тарбагашаалга» гэhэн hонин наада орой мартадаггүйб. Тэрэниие хэхэдээ, газар дээрэ тарбаганай 2 нүхэ холо холо зураад, нэгэ хүн «эре море луга шуга пята шота эб дэб он король пошёл дошёл домой» гээд тооложо, «ши тарбаган болоош» гэжэ хэлэхэдэнь, урид гараhан хүнүүднай - тарбаганууд, тон hүүлдэ үлэгшэ хүн шоно болодог байгаа. Тарбагануудай нэгэ нүхэнhөө нүгөөдэ нүхэн хүрэтэр гүйлдэхэдэнь, шоно тэдэниие бариха гэжэ оролдохо, бэе бэеэ хүхилдэн намнажа, наададаг байгаабди. Нюдэ боожо, «hохор hамган» болоод, нааданда хабаадагшадые бариха гэжэ оролдохош. Бүри урда сагта «hохор hамгые» малай үхэл тахалтай, hохор аюултай зэргэсүүлжэ, тэрэниие мэхэлхын тула иимэ наада хэдэг байhан гэжэ хэлсэгшэ.
Һүниндөө hарын сагаанда «Шүүр шэдэлгэ» наадан болохо. Тиихэдээ 2 бүлэг боложо хубаараад, 30 гаран сантиметр утатай, бүдүүхэн модо гэр дээгүүр хамаг шадалаараа шэдээд, булта бэдэржэ эхилдэг hэмди. Тэрэниие олоhон хүн хэндэшье мэдүүлэнгүйгөөр бэедээ нюуха гү, али өөрынгөө бүлэгэй хүндэ дамжуулха гэжэ оролдохо. Тиихэдэнь нүгөө талынхид мэдээд, модыень буляажа абадаг һэн. Һүүлэй hүүлдэ 2 бүлэг зон хөөрсэгэнэлдэн носолдожо, модон хэдэн гар дамжан, нүгөө талынхидай гарта ороходоо, хэн нэгэниинь үрдижэ, тэрэ модоороо гэрэй углуу гү, али hургааг тоншожо, наадан дүүрэдэг байгаа. Энэ наада һүниин харанхыдашье наададаг һэмди.
Һургуулида ябахадаа, хордоомин (лабта), десятка гэһэн наадануудые наададаг болообди. Десятка - бүмбэгэ шэдэжэ, тоншожо наададаг наадан. Хүбүүд тэбэг сохихо, «красный бой» хэжэ наадаха, томошуулынь городки шэдэжэ мүрысэхэ. Басагад дархан айлай газааhаа тэбхэрхэн модо олоо hаа, ханза хайрсаг гэжэ тэбхэлжээгээр наададаг байгаабди. Үнэhэ шорой дээрэhээ шаазанай түгдэрхэй оложорхёо hаа, аймшагтай гоё юумэ олоhон хүн боложо, шаазан дээрэ эдеэ хээд, айлшаниие угтажа наададаг hэмди.
Баабхай - хүбүүдэй тон хүхилдэхэ наадан байһан. Тэдэнэр баабхайнуудые хармаандаа хээд ябаха. Хүбүүд томо баабхай нүхэлөөд, досоонь туулга дүүрэнээр шудхажа, хүндэ болгоод, газарта түхэреэнээр зурлаа татажа, тэрээн соогоо hундалдуулан баабхайнуудые табяад, 5-6 метрhээ шэдэхэ. Хэн олон баабхай түхэреэн (круг) сооhоо тудажа гарганаб, тэрэнь шүүһэн болохо. Бидэ, басагад, гэртээ наададаг өөрын баабхайнуудтай һэмди. Yхэрэй баабхайгаар - аба эжы, хониной шагайгаар - хүүгэд, адуунай баабхайгаар - шабганса, үхэрэй томо шагайгаар - үхэр, хониной жэжэхэн шагайнуудаар тала дайдада бэлшэжэ ябаhан хони хурьгад гээшэ гэжэ наададаг байгаабди. Һургуулиин наhандаа баабхайгаар наадахадамнай, «баабхайгаар бү наадагты, энэтнай урданай наадан» гэжэ хоридог боложо, хожомхон болюулаа һэн даа. Багадамнай урданай наада хоридог байгаа.
Нютаг нютагуудта шагай наадан ехэ дэлгэрэнги hэн. Шагай няhалха, шүүрэхэ, мори урилдаха, шагай таалсаха, табаршааха, баха г.м. наада hайсал наадаhамди. Баха нааданда 3 шагайгаар тархи, 6-аар - нюрга, 2-оор - бөөрэ, 5-аар - 4 hабар, 4-өөр - 4 шэлбэ, 1-ээр - hүүл хэдэг hэмди. 6 шагай мухарюулаад, зургаалуулаа бүхэ буугаа hаань, 6 нюрга, 4 бүхэ буугаа hаань, 4 шэлбэ гэхэ мэтээр абахаш.Табаршаахадаа, 5 шагай мухарюулаад, шүүрэгшэнөө дээшэнь хаяад, түрүүн 1-1-ээр, hүүлээрнь 2-2-оор шагайнуудаа шүүрэхэш. Тон hүүлдэ 1 шагайн үлэхэдэ, дээшэнь хаяад, гарайнгаа ара хажуугаар тогтоожо абахаш даа.
Дунда хургаяа таалсахадаа, иигэжэ хэлсэхэш:
- Хаана ошообши?
- Ахайханайдаа.
- Ахайханшни юугээр хүндэлөөб?
- Богоо-богоо борохон эшэгээр, хагаа-хагаа харахан эшэгээр.
- Шамда юухэн үгөөб?
- Ууса үбсүүень үгөө.
- Ууса үбсүүншни хаанаб?
- Yрхын нүхэн дээрэ табяад, шээжэ байтарни, үлэгшэн нохой абаад ябашоо.
- Нохойш яаhан бэ?
- Түлеэшэниие дахажа ошоо.
- Түлеэшэн хаанаб?
- Ойдо ороо.
- Ой яаhан бэ?
- Түймэртэ шатаа.
- Түймэр яагааб?
- Саhанда унтараа.
- Cаhаншни яаhан бэ?
- Наранда хайлаа.
- Нараншни хаанаб?
- Хадын саана ороо.
- Хадашни яагааб?
- Хамхар-хэмхэр hүрөөд, хүхэ бухын хүлмэй руу унаа.
- Хүхэ бухаш яаhан бэ?
- Алажа эдеэб.
- Арhаарнь юу хээбши?
- Арhаарнь - дээбэри, гэдэhээрнь - бүhэ, тархяарнь - горшоог, тагалсагаарнь тулга хээб. Шэрэм тогооной шэршэгэнээгүйдэ, шэнэ бэриин шээгээгүйдэ хулганаанай нүхөөр холд гээд гарашаба, - гэжэ хэлээд, дунда хургаяа татажа абаха ёhотой. Абажа шадаагүй hаа, дуу дуулаха гү, али үльгэр хөөрэхэ яла ашагдадаг hэн. Тиихэдэ «Шүбгэшөөлгэ» гэһэн шүбгэ хайша хоёрые бэдэрдэг шог ёгто, хүхюутэй наадан байһан юм даа.
Бидэ аба эжынгээ хажууда мүртэй байгаагүй зомди. Хамтын байрада байгаад, һургуулида hуража, һургуулиһаа тарахадаа, гэрэйнгээ ажал хэхэш, үбһэнэй бригадада ябахаш. Намар һургуулидаа ерэхэдээ, огородто хүдэлхэш, түлеэ залhа бэлдэлсэхэш. Нэгэ ном 5 хүндэ үзэхыемнай үгэдэг һэн. Бэшэхэ тетрадь, бэхэ олдохогүй. Конторын хаяhан утиль гэжэ байха. Тэрээн сооһоо бэшэгдээгүй хабтагархан саарһа оложорхёо һаа, алта олоһонһоо өөрэгүйгөөр баярлахаш, хуушан номой үзэг дээгүүрнь хүндэлэн бэшэхэш. Хорон карандашай олдоо hаань, алтанай үртэhэн шэнгеэр хадагалхаш. Хорон карандашаар гү, али марганцовкын олдоо һаань, бэхэ эдьхэхэш. Урданай хүүгэд һургаалтай, хүгшэд хүүгэдтэ шанга байгаа. Хүнэй урдаһаа дуугархые, мүнгэн, наймаа гээшые мэдэхэгүйгөөр үндыһэмди. Байрада байхадамнай, шадалтай айлай хүүгэдтэ хуураһан орооһон ерэхэ. Тиихэдэнь бидэ «шаазгай баа, шаазгай баа, баян шаазгай, баагыш даа, нэгэ орооһо үгыш даа» гэжэ альгаяа тодожо эридэг һэмди. Нэгэхоёр орооһо аман соо жажалхада, аргагүй амтатай байха. Хаа-яа үсөөн хүүгэдтэй айлай үхибүүд элhэн саахар абаад, түмэр баанха соо хэжэ, голландка пеэшэн дээрэ бусалгаад, хүрэхэдэнь долёожо байдаг hэн. Урданай зон табан хушуун малаараа үри хүүгэдээ хубсалуулжа, эдеэлүүлжэ байhан. Эжымнай һаалида ябахадаа, айрһа бажуугаад хатааха, тараг, аарса, ээзгэй гаргаха. Бидэ айлай олон хүүгэд байһамди. Дээрээ 3 абгайтай, нэгэ ахайтай байгааб. Дондогой Ринчин ахаймни дайнда ошоод ерээгүй. Дондогой Рэгзэн дүү хүбүүмни Агын жолоошодые бэлдэдэг hургуулида 40 гаран жэл хүдэлһэн. Цырегма эгэшэмни Улаан-Yдэдэ энхэ мэндэ ажаhууна».
Тобшолол хэхэдэ, анхан сагһаа буряадууд олон һонин, шог ёгтошье наадануудтай байгаа болоно. Урдын нааданууд арад түмэнэй мал ажалтай, һуудал байдалтай нягта холбоотой байһан юм.
