Намжилма ЦЫДЕНОВА, Усть-Ордагай Буряадай тойрогой «Усть-Ордын үнэн» газетын сурбалжалагша, хальбан угай:
- «Алтаргана» наадан - буряад зоной сэдьхэлэй нэгэдэл, уулзалгын ехэ баяр гээшэ. Энэ һайндэртэ хабаадагша бүхэнэй эльгэ зүрхэндэ бидэ буряад, нэгэ шуһанай зон гээшэбди гэһэн мэдэрэл, үнэхөөрөөшье, бадарна даа.
Буурал түүхэтэ буряад хэлэеэ, аялга һайхан дуу хүгжэмөө, эртэ урдын үльгэр домогоо, эрын гурбан наадаяа хүгжөөхэ, ургажа байһан эдир үетэндэ соёлоо, ёһо гуримуудаа, баян түүхэ намтараа, уран зохёолойнгоо алтан абдар дамжуулан хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ энэ наадан ехэ нүлөө үзүүлнэ гээд тэмдэглэлтэй.
Би өөрөө анха түрүүшынхеэ «Алтаргана-2008» нааданай Эрхүүгэй можодо үнгэргэгдэхэдэнь хабаадаа бэлэйб. Эрхүү хотын «Труд» стадион соо үндэһэн хубсаһатай хэдэн мянган буряад зоноо харахадаа, зүрхэ сэдьхэлни ямар нэгэн хэлэгдэшэгүй мэдэрэлдэ абтаа һэн.
Илангаяа бүхы дэлхэйгээр таража, түрэл дайдаһаа холо ажаһуудаг угсаатанайнгаа түлөөлэгшэдтэй ехэ найр нааданда уулзахада, һонин байгаа. Тэдэнэй сэбэр буряад хэлэн дээрэ харилсажа, нюур шарайнуудайнь баяраар толоржо байһые элеэр һананаб.
Харгана тосхондомнай арадай дуунай мүрысөөн үнгэргэгдэһэн юм. Тэндэ түрүүшынхеэ Шэнэхээнэй дуушадые шагнаа бэлэйб. Тэдэнэр намдуу дарууханаар, ёһотойл урдын буряадай зан абаряар дуунуудаа гүйсэдхэжэ, хүнэй сэдьхэл һэргээхэ шадалтай байгаа һэн.
Түүхын хёмороон соо элинсэгэйнгээ зан заршамуудые, эхэ хэлэеэ мартаагүй, нягтаар сахижа ябаһан Шэнэхээнэй буряадуудтай хөөрэлдэхэдөө, ехэ уярһан, баясаһан байнаб. Хатуу шэрүүн үе саг, зөөдэл, хахасалга үзэһэн буряад зоной үри һадаһад түүхэтэ нютагайнгаа газар гэшхэхэ, агаараарнь амилха, Ойхон баабайда, Байгал далайн эзэндэ сагаан эдеэнэйнгээ дээжэ үргэхэ, зальбарха золтой байгаа бшуу.
Бүгэдэ буряадуудай Ехэ нааданда абьяас бэлигтэйшүүл хоорондоо соёл урлалай, тамирай элдэб олон мүрысөөнүүдтэ хаба шадалаа туршалсадаг гээшэ.
Эдэ мүрнүүдэй автор, би, «Алтаргана» нааданай «Алтан саг» гэһэн сурбалжалагшадай хүдэлмэринүүдэй мүрысөөндэ Эрхүүгэй можоһоо гурба дахин хабаадаһан байнаб. 2008 ондо «Алтаргана» нааданай «Алтан саг» конкурсдо авторска материалнуудаараа, 2016 ондо «Лучшая радиопередача» янзада 3-дахи һуури эзэлээ һэм. Тэрэл жэлынь «Усть-Ордын үнэн» газетын редакциин «Удха узуураа сахия» гэһэн ном «Лучшая книга о бурятах и бурятской культуре на других языках» янзада лауреат болоо бэлэй. Тэрэ ном соо миниишье ажалнуууд ороһон юм. «Алтаргана-2018» нааданда «Лучшая радиопередача» янзада лауреат болоо һэм.
Эдэ мүрысөөнүүд буряад хэлэн дээрэ бэшэдэг сэтгүүлшэдэй бэлиг шадабари дээшэлүүлхэ, дэмжэхэ, урмашуулха зорилготойгоор эмхидхэгдэдэг ха юм даа. Тиимэһээ «Алтаргана» нааданай хэмжээндэ үнгэргэгдэжэ байдаг энэ конкурсые хоёр гараа үргэн дэмжэхэ байнаб. Түрэл хэлэн дээрээ бэшэхэ залуушуулай олон боложо байгаа һаань, урматай һэн.
«Алтаргана» нааданаймнай Туг хэтын хэтэдэ намилзан, буряад угсаатанайнгаа нэрэ һүлдые дээшэнь үргэжэ байхань болтогой.
«Алтаргана» наада угтуулан, заншалта асуулта үнгэргэбэбди. Хабаадагшадта хоёр асуудал дурадхагдаа:
- «Алтаргана» наадан тухай танай һанамжанууд
- «Алтарганын» нүлѳѳ
ДАШИЦЫРЕНЭЙ Жамбал, Шэнэхээнэй буряадуудай бүлгэмэй хүтэлбэрилэгшэ, сагаангууд омогой, абань Ага-Хангилһаа гарбалтай:
- «Алтаргана» наадан – олон гүрэнһөө бүхы буряад-монголшуудай сугларжа харилсадаг һайндэр. Тиимэһээ эгээ түрүүн аяар холын сагһаа ерэһэн элинсэгүүдэйнгээ түүхэ мэдэхэ ёһотой, хүүгэдтээ багаһаань үльгэр, түүхэ болон домогуудые уншаха, хөөрэжэ үгэхэнь шухала. Удаань уг гарбалнай хаанахиб, ямар угай хүн гээшэбиб, угтамнай ямар бэрхэ зон байһан бэ гэжэ мэдэхэ хэрэгтэй. Хүн бүхэнэй уг соо бэрхэ зон байдаг ха юм, жэшээнь, лама, гэгээн, урашуул, ноёдшье. Арадайнгаа дуунуудые дууладаг, үндэһэн хубсаһаяа оёжо үмдэдэг, һээр шаадаг боложо байнабди. Ёһо заншалаа һэргээжэ байһамнай, һайн. Хамагай шухалань гэхэдэ, буряад-монголшуудай түрэлхи хэлэеэ мартангүй, хүгжөөжэ байлга. Хэлэеэ алдангүй байбалнай, бүхы дэлхэйгээр ажаһуудаг буряад-монголшууднай һонирхожо байха ха юм. Хүүгэдээ хайхарамжатайгаар, хүн зондо туһатайгаар үндылгэхэ хэрэгтэй. Урданай зон аман яряагаар хүүгэдээ һургадаг һааб даа. Жэшээнь, тэнгэриин байдалтай танилсуулхадаа, мүшэд ямар нэрэтэйб гэхэһээ эхилээд, одо мүшөөр уларилай шэнжэнүүдые тайлбарилха, зүгүүдыешье мэдэхые заадаг байһан.
Буряад-монголшууд анхан сагһаа хойшо үхэр малаараал ажамидаржа байһан гээшэ бэд даа. Тэдэ сагаан эдеэнэй олон зүйл – айраг, тараг, үрмэ, зөөхэй г.м. хэдэг бэлэй. Хүдөөгэй байдал ямар бэ, мал яагаад ажаллахаб, үхэр малайнгаа хоол яажа буйлуулхаб гэжэ хүүгэдтэ харуулжа, һургажа байгаа һаа, һайн. Хүүгэд морин гээшые мэдэнгүй үндыжэ байна. Тэдэниие багаһаань мори унуулжа һургаха. Мори унажа ябахада, бэеын тамирта һайн, зарим үбшэнгүүдыешье аргалдаг гэжэ һүүлэй үедэ эрдэмтэд хэлэдэг болоһон.
Үхэрэйнгөө арһа шүрбэһэ элдэжэ, мориной зэмсэг – хазаар, ногто, эмээл г.м. өөһэдөө хэхэ аргатайбди. Наймааһаа хэрэггүй юумэ абанабди. Монголдо ахалагша ангинуудай һурагшадые һэеы гэр дархалжа һургадаг байна. Гоё гээшэ бэд даа. 2014 ондо Монголдо үнгэргэгдэһэн «Алтарганада» ошоходомнай, тэндэ бүхы сагаан эдеэн, һүнэй архи, сэгээ гээд байнхай һэн. Гүү барижа, сэгээ хэжэ уугаа һаа, хүнэй бэедэ туһатай, илангаяа ковид үбшэнэй дэлгэрээд байха үедэ.
«Алтаргана» нааданда бүхы дэлхэйн буряадууд сугларжа байхадаа, хоорондоо эбтэй эетэй болонобди. Түрэлхи хэлэн дээрээ харилсажа, арадайнгаа түүхэ, уг удамаа мэдэжэ, соёлоо, ёһо заншалаа хүгжөөжэ, элинсэгэйнгээ хэр холын угһаа дамжуулһан бүтээлнүүдые үйлэдбэрилжэ, байгаалияа гамнажа һуухамнай болтогой.
