Хун шубуунай Һүлдэтэй
«Эсэгэ-тэнгэридэ зулайгаа бү харуула, эхэ-дэлхэйдэ далаяа бү харуула» гэhэн үгэ манай элинсэгүүд нангинаар сахидаг байhан. Далга абахадаа, толгойгоо хушадаг гурим мүнөөшье жэншэдгүй сахигдадаг. Харин эхэнэрэй хамсыгүй сээжэбшын - уужын - мүн лэ тус бүтээлэй гол шухала шэнжэнь байhан тушаа мартагданхай.
Энэ талаар түүхын эрдэмэй доктор, профессор Дашинима Дугаров гүнзэгы шэнжэлэлгэнүүдые ябуулhан байна.
Хамсыгүй сээжэбшэнүүд - ута ба богони уужанууд - эртэ урдын сагhаа Түб Азиин, Сибириин, Дунда Азиин монгол туургата ба тюркскэ эхэнэрнүүдэй үндэhэн заншалта хубсаhанай шухала хубинь байhан түүхэтэй. Дам саашаа, тэндэhээ эхэнэрэй хамсыгүй сээжэбшэнүүд Кавказай, Бага Азиин арадуудай дунда таран дэлгэрhэн ха.
Хадын хабсагайнуудай ханануудаар урлаhан урдын хүнүүдэй зурагууд соо эхэнэрэй уужанууд дайралдадаг гэжэ эли. Олон мянгаад жэлэй түүхэтэй буряад эхэнэрэй уужа тусхай удха шанартай.
«Могойн толгойтой» уужанууд
XVIII зуун жэлдэ Сибириие шэнжэлэгшэ эрдэмтэн И.Георги иигэжэ бэшэhэн байна:
- Буряад эхэнэрнүүдэй үндэhэн заншалта уужанууд үнгын гоё hубhануудаар, үнэтэ шулуунуудаар ба угалзануудаар шэмэглэгдэhэн. Уужануудай ара, нюрган талада «могойн толгойнууд» үлхөөтэй. Тэдэнь түрүүшын харасаар, могойн толгойдо адлирхуу дүрсэтэй «каури» гэhэн далайн дунгарнууд юм. Бүри урдань тиимэ дунгарнууд Азиин арадуудай мүнгэ тэмдэглэдэг байhан. Тиигээд саашадаа саарhан ба түмэр мүнгэнүүдэй хэрэглэгдэжэ эхилхэдэ, «каури» эд зөөри татадаг hүлдэ тэмдэг гээд шүтэгдэдэг болоhон түүхэтэй.
Буряад-монголой түүхэдэ эхэнэрэй уужа хун шубуунай, буян хэшэгэй hүлдэтэй сэхэ холбоотой гэжэ Д-Н.Дугаров тэмдэглэнэ. Манай элинсэгүүдэй заншалда «эхэ-дэлхэй» ба «эхэ-хун шубуун» гэhэн үгэнүүд удха шанараараа нэгэ үндэhэтэй ха.
Тиимэhээ «эхэ-дэлхэйдэ ба хун шубуун гарбалдаа далаяа харуулхань адли хорюултай.
Жэшээнь, хонгоодор угай эхэнэрнүүд үбhэ сабшалгын халуун үедэ хубаиси гэhэн хамсыгүй сээжэбшэнүүдээ тайлаад, орондонь мүрнүүд дээрээ пулаад нэмэржэ хушаад, үбсүүндээ уяжа торгоод ябадаг байгаа. Ааяма халуунда тэрэ пулаадаашье абажа хаядаг hэн ха. Тиигээд гэнтэ энэ үедэ дээгүүрынь хун шубуудай ниидэбэл, эхэнэрнүүд ехэ мэгдүү түргөөр гүйлдэжэ, бухаллаhан үбhэн доогуур хородог байhан ушартай. Тэрэнь нюсэгэн нюргаяа, далаяа хун шубуудта харуулхагүй гэhэн удхатай байгаа.
Мүн лэ яхад арад тиимэ заншалтай: дээрэ тэнгэридэ хун шубуудай харагдахада, эхэнэрнүүдынь зол жаргал уряалhан тусхай бүтээл үйлэдэдэг. Тиихэдээ заабол «тангалай» гээд нэрлэгдэдэг үндэhэн заншалта хамсыгүй сээжэбшэеэ үмдөөд, толгойгоо хушадаг гуримтай.
Мүн лэ монгол туургата тува арад урдань хурим түрын үедэ ехэ hонин гурим сахидаг байhан. Гэрлэжэ байhан хүбүүнэй түрэлхид тусхай гуримаар хун шубуу алаад, бэедэнь «чегедек» гэhэн эхэнэрэй хамсыгүй сээжэбшэ үмдэхүүлдэг. Тэрэ сээжэбшэнь заншалта угалзануудаар болон эхэнэрэй элдэб гоё үнэтэй зүүдхэлнүүдээр шэмэглэгдэдэг байгаа ха.
Уужанууд хоёр янзын байдаг: ута, богони, али гэбэл, ара таладаа һэтэрхэй. Хойноо һэтэрхэй хормойтой ута уужа мориндо мордоод ябахада, бэедэ тааруу зохид байхынь тула хэрэгтэй.
Буряад малгай
Буряад малгай хүхэ гү, али гэбэл, ногоон бүдөөр оёгдодог. Тэрэнь хүхэ мүнхэ тэнгэриин hүлдэ гэhэн удхатай. Оройнь улаан ба улаан шара залаануудынь наран-найжын, тэрэнэй элшэ гэрэлнүүдэй һүлдэ тэмдэг. Малгай тойруулhан хара хилэн һарабша – газар дэлхэйн hүлдэ, хүхэ мүнхэ тэнгэриhээ дэлхэйдэ ба малгайн эзэндэ алтан наранай элшэнүүд сасаржа, буян хэшэг далгална.
Арба нэгэн эсэгын хори буряадуудай малгай заабол 11 хүшөөһэтэй байдаг гуримтай.
Yндэhэн заншалта малгайгаа хүйhэнhөө доошо газарта табиха, хадагалха, дээгүүрнь алхаха, гэшхэхэнь хорюултай, ехэ сээртэй.
Буян хэшэгэй энгэр
Буряад дэгэлэй энгэр мүн лэ буян хэшэгэй hүлдэ уряалдаг удха шанартай. Бүhэтэйшье, эхэнэршье хүнэй дэгэлэй энгэрнүүд заабол баруун тала руугаа тобшологдодог. Юундэб гэхэдэ, юртэмсын бүхы hайн юумэнэй - буян хэшэгэй, аза талаанай, эд баялигай – элшэнүүд хүнэй баруун гар талаhаа залардаг, харин зүүн гар талаhаа – гарзын, үгырэлэй үүдэн нээгдэдэг гэhэн үгэтэй.
Бүhэтэй хүнэй дэгэлэй энгэр газаа талаhаа гурбан үнгын бүдөөр зэмсэглэhэн гоёолтотой. Тон дээдэ талынь hаруул үнгэтэй хоргой «сагаалса» гээд нэрлэгдэдэг. Тэрэнэй сэнхир хүхэ үнгэнь - хүхэ мүнхэ тэнгэридэ hүгэдэhэнэй һүлдэ тэмдэг.
Тэгэн дундахи хара үнгэтэй hудалынь эхэ дэлхэйе тэмдэглэнэ.
Доодо талынь улаан үнгэ хүнэй зүрхэ сэдьхэлэй могойлиг, тахяалиг, гахайлиг гурбан хорото hанаае баруун hуга доогуураа хойшонь гаргана гэhэн удхатай. Мүн лэ доодо талынь улаан хоргойе гурба дахин хүшэжэ, зосоогуурнь тэмээнэй зогдор гулдируулан табидаг заншалтай. Тэрэнь хамаг муу муухайhаа - хараал, шэжэ, жадха г.м. - аршалдаг. Yшөө тэрэ гурбан зурлаа мориной туруунай ба тэргын сахаригуудай мүрнүүдтэй «харгынууд» гээд нэрлэгдэдэг.
