Алхана уулын хормойдо тоонтотой
Дарима Тумунова алдар суута уран зохёолшо, буряадай түрүүшын романист Жамсо Тумуновай дүү басаган ба РСФСР-эй габьяата багша, Агын Буряадай автономито тойрогой хүндэтэ эрхэтэн, Агын тойрогой эрдэм һуралсалай габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Россиин ба Монголой багшын эрдэмүүдэй доктор, профессор Жигмит Тумуновай эгэшэнь юм.
Хүндэтэ багша 1919 ондо Агын тойрогой Табтаанай нютагта Дамдинай Тумэн ба Жамьянай Долсон хоёрой юрын малша бүлэдэ түрэһэн намтартай. Басаган арбан хоёр үхибүүдэй зургаадахинь байһан.
Тумэн эсэгэнь тусгаар ажалша бүхэриг зангаараа шалгардаг, мал адуулха, трактор, комбайнда һуужа, ургаса хуряаха, үбhэ сабшаха г.м. хамтын ажахын бүхы хүдэлмэринүүдтэ ябахаhаа гадуур оньһон хэрэгсэлнүүдые заһабарилдаг, хүүдинсэдэ гал түмэрѳѳр дархалдаг байhан. Хажуугаарнь үргэлжэ модоор элдэб бараа, ажалай ба агнууриин зэмсэгүүдые, hүхэ, хутага г.м. урладаг һэн ха.
Тумэнэй түрэһэн эсэгэ - Аюшын Боро гэгшэ - нютаг нугадаа суутай алташа, мүнгэшэ нарин гарай дархан байhан гэдэг. Үндэр бэетэй байһан тула «Ута Боро» гээд алдаршаһан ушартай.
Дарима Тумуновнагай Долсон нэрэтэй эжынь Сундын Жамьян гэжэ дунда зэргын шадалтай хүнэй басаган байhан. Эжынь, Мунтуу Цэбэгэй басаган, буряадай суута эрдэмтэн Гомбожаб Цыбиковэй эгэшэнь байһан юм. Алишье талаар оюун бэлигтэй, алтан угай һабагшатай басаганай үндэр одо заяатай зол хубиинь эхин иимэл даа.
Алдарта замайнгаа эхиндэ
1936 ондо Даримын нюта-гайнгаа һургуулиин 7 анги түгэсхэхэдэ, Жамсо ахайнь Улаан-Үдэ абаашажа, багшанарай училищида оруулhан байгаа. Тэндэ жэл һураад, баг-шанарай дээдэ һургуулиин буряад-монгол хэлэ бэшэгэй ба литературын таһагай оюутан болоһон ха. 1940 ондо тэрэ таһагта һурагшадые Буряадай гүрэнэй багшанарай дээдэ һургуулиин хоёрдохи шатын оюутад болгоhон ушартай.
1944 ондо Дарима Тумунова дээдэ һургуулияа багша мэргэжэлтэй дүүргэжэ, Буряад-Монгол АССР-эй Болбосоролой яаманай захиралтаар Улаан-Үдын багшанарай училищида һургагшаар эльгээгдэһэн. Тэндэ наһанайнгаа амаралтада гаратараа ажаллаа. Ажалайнь дэбтэр соо наhан соогоо ори ганса ажалда хүдэлһэн тушаань бэшээтэй гэршэлгэ омогорхуулдаг.
Баян дэлгэр буряад хэлэтэй
Дарима Тумуновна гүнзэгы мэдэсэтэй, тусгаар баян дэлгэр, ульгам уран хэлэтэй, дээдэ шатын багша байhан. Тэрээндэ заалгаһан шабинарайнь дурсалгануудаар, Дарима Тумуновна ажалша бэрхэ, хүниие хараажа, бадашажа огто байдаггүй, бага сагын ушараар хоолойгоо шангадхадаггүй, һайхан, даруу, нарин нягта абари зантай һэн гэдэг. Гэхэ зуура, эрдэм һуралсалай талаар эрилтэ ехэтэй, журам шангаар баряад байдаг һэн гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ. Бүгэдэнтэй дүй дүршэлѳѳрѳѳ хубаалдажа, сэсэн мэргэн зүбшэлнүүдээрээ туһалһаниинь мартагдадаггүй. Хэдэн үеын багшанарта наһанай жэшээ боложо, зүрхэ сэдьхэлдэнь эгээл дулаахан дурсалгануудые үлѳѳһэн алдарта багша юм даа…
Дарима Тумуновна шэнэ үеын буряад хэлэ бэшэгэй эрдэмэй онсо һуури табигша багшанарай, эрдэмтэдэй нэгэн болоно. Тэрэ эхин шатын ангинуудай багшанарай арга зүйн (методикын) һуралсалай пособи, программануудые зохёоһон, олон номуудай автор юм. А.Р.Богдановагай «Родная Бурятия» гэһэн ород хэлэтэ ном буряадшалһан габьяатай.
Тиихэдээ суута эрдэмтэн, аяншалагша, Эрхүүгэй университедэй профессор Гомбожаб Цыбиков нагасынгаа хэрэгүүдые үргэлжэлүүлээ гэ-хэдэ, алдуу болохогүй.
Һүүлэй жэлнүүдтэ уран зохёолшо Жамсо Тумунов ахайтаяа суг хамта хуушан монгол бэшэгэй һуралсалай ном толилуулһан. Тэрэ үедэ ехэ хорюултай, бурхан шажанай, арадай дайсадай hүлдэ тэмдэг гэжэ соносхогдоһон үзэг бэшэгэй ном хэблэхэ хэрэг, тоосоогүй, ёһото баатаршалга! Үндэһэн арадайнгаа түүхэ, соёл үндэрѳѳр сэгнэдэг, хүндэлдэг хүнүүд байһаниинь тобойсо харагдана.
2019 оной эхиндэ, хайрата Дарима Тумуновна эжынгээ 100 жэлэй ойн баярта, Бата хүбүүниинь Улаан-Үдын багшанарай училищиин хү-дэлмэрилэгшэдтэй хамта тэрэ хуушан монгол үзэг бэшэгэй ном шэнээр хэблүүлһэн байна. Түүхын дурасхаалта ном олоной һонирхолдо ба туhада дахяад «нара» хаража баярлуулба.
Багша, нүхэр, эжы
Хуушанай шарлаhан фотозураг дээрэ сэбэрхэн шарайтай, сэсэн харасатай арюун сэбэр багшын дүрэ харагдана.
Үе сагайнгаа олон мянгаад эрхим түрүү багшанарай нэгэн байhан Дарима Тумуновна мүн лэ үнэн нүхэр, дүрбэн хүбүүдэй энэрхы сэдьхэлтэй эжы, хүндэтэй эгэшэ, абгай байhан гэжэ эли.
Наһанайнь нүхэр Андрей Сидорович Мэрдыгеев Буряадай хүдѳѳ ажахын дээдэ һургуулида багшалдаг байһан.
- Ехэл хүндэмүүшэ, һайн зантай, урин хандасатай, ороһон гараһаниие хүндэлжэ, хонуулжа байдаг бүлэ һэн, - гээд Дарима Тумуновнагай түрэлынь болохо багшын ажалай ветеран Клара Галсанова дурсан хѳѳрэнэ. - Жэлэй дүрбэн сагта үргэлжэ хотын квартирадань ба хүдѳѳ дачадань оюутад байрладаг һэн. Бишье дээдэ һургуулида һурахадаа, жэл тухай гэртэнь байрлааб. Дарима абжаа Андрей хуряахай хоёр маанадһаа халташье залхуурһан тэмдэг харуулхагүй, хододоо уринаар хандаха. Эзэдтэй суг хамта эдеэлээд, гэртээ мэтэ зоргоороо байрлагша һэмди даа.
Мүн лэ Клара Галсановагай дурсаһаар, Андрей Сидорович уран гартай дархан байhан. Гэрэй бараа ѳѳрын гараар урлажа бүтээхэһээ гадуур Дарима Тумуновнада гэрэй хамаг ажалда туһалдаг байһан. Бүлын Дээдэ Хуһатын дачада забаан зэдэгэнэ, үхэр нюдэн, мойһон болон огородой ургамал дүүрэн таряатай байдаг һэн ха. Тэрэ газарта уран зохёолшодой дачанууд байгаа. Дулаанай сагта үдэр hүнигүй саад, огородоо ажаллажа, ойн жэмэс, һархяаг суглуулжа, элдэб янзын хоморой амтатай эдеэтэй байдаг бүлэ һэн гэжэ тэмдэглэгдэнэ.
Алтан угай һабагшатай
Дарима Тумуновна Андрей Сидорович нүхэртэеэ Табиту, Бато, Батор ба Доржи гэжэ дүрбэн хүбүүдтэй байһан. Табиту 10 наһатайдаа Сэлэнгэ мүрэнэй уһанда шэнгэжэ, наһа бараһан.
Бато – мүнѳѳ үеын буряадай суута дархан, Россиин Уран зураашадай холбооной гэшүүн. Улаан-Үдэ хотодо буряад хутага дархалдаг «БАТА» гэһэн мастерской нээһэн, мүнѳѳ тэрэнэй хүтэлбэрилэгшэнь.
Батор мүн лэ оюун бэлигтэй уран зурааша байһан, теэд 41 наһатайдаа хүндѳѳр үбшэлѳѳд, наһанһаа нүгшэһэн.
Одхон Доржи хүбүүниинь «компьютерна дизайнер» гэһэн мэргэжэлтэй.
Дарима Тумуновнагай үхибүүдыньшье, аша гушанарыньшье булта оюун бэлигтэй, зохёохы ажал шэлэн абаһан. Андрей аша хүбүүниинь уран зурааша, нарин гарай дархан, эсэгэтэеэ хамта хүдэлдэг. Табиту – уран зурааша, номой график, «Нова-Принт» хэблэлдэ ажалладаг. Евгения аша басаганиинь уран зурааша модельер мэргэжэлтэй, ѳѳрын ательетэй. Саржана – Буряадай «Ариг Ус» телекомпаниин сурбалжалагша.
Мүн лэ Баторай ба Доржиин үхибүүдээр Дарима Тумуновна мүнѳѳ омогорхожо ябаха һэн гэжэ эли: модельер, МВД-гэй мүрдэгшэ, олзын хэрэг эрхилэгшэ, компьютераар мэргэжэлтэн г.м. – хаа-хаанагүй элдэб хотонуудаар таранхай.
«Хүдэр үндэһэтэй модоной эшэ һалаанууд һалбардаг, бүхэ гарбалтай бүлын үри һа-даһад жаргадаг» гэһэн үгэтэй. Тэрээгээр Буряадай габьяата багша Дарима Тумуновагай булаг мэтэ тунгалаг, аршаан мэтэ домтой, олондо аша туһатай хуби заяаниинь, зүрхэ сэдьхэлэйнь галхан түрэл арадайнгаа, гэр бүлынгѳѳ һүр һүлдэ бадаруулһан, алдар солыень мандуулһан.
