Манай аба эжынэр, абга нагасанар, элинсэгнай ХХ зуун жэлэй тон айм-шагтай дай, фашис Германиие даража, Агуу Илалта туйлаһан.
Тиихэдээ бүхы арад зомнай баатаршалга харуулаа. Мүнөө Агын тойрогто Эсэгын дайнда хабаадаһан 5 хүн, ара талын ажалай 173 ветеранууд, дайнай үеын 1000 гаран хүүгэд ажаһууна. Зуун наһанайнгаа дабаанда дүтэлжэ ябаһан эрэлхэг сэрэгшэд – Уртын Гарма-Доржи Эрдынеев, Бооржын аймагай Сагаан-Уула нютагай Ануфрий Дамбаев, Балжана һууринай Георгий Тимофеев, Зугаалайн Эрдэни Жапов, Самбу Базаров гэгшэд Агуу Илалтын 77-дохи жэл урма баяртайгаар угтахаяа байна.
Г-Д.Эрдынеев, А.Дамбаев, Г.Тимофеев, Э.Жапов, С.Базаров.
Жалсан Лубсандашиевай фото-зурагууд.
Минэнүүдые аюулгүй болгодог байгаа
Гарма-Доржи Эрдынеев 1925 ондо Могойтын аймагай Урта нютагта түрэhэн.
Эжын ганса хүбүүн, багаhаа ажал хэжэ эхилhэн. 1939 ондо 14-тэйһөө анзаһаар газар хахалһан. 1940 ондо Могойтын МТС-тэ трактористнуудай hургуули дүүргэжэ, «Улаан-Одон» колхоздоо хүдэлөө.
1943 ондо сэрэгтэ татагдаа. 1945 ондо Забайкалиин Советскэ Союзай маршал Р.Я.Малиновскиин командовани доро Забайкалиин фронтын 286-дахи инженерно-сапёрно батальондо дайлалдаһан. Тиихэдээ олон хүүргэ, склад ба бэшэшье объектнүүдтэ минэ аюулгүй болгожо, Хайлар, Цицикар, Мукден хотонуудые сүлөөлэлсэжэ, Квантун армиие бута сохилсоод, Забайкалиин фронтдо сапёроор дайшалхы замаа үргэлжэлүүлһэн байна. Тэрэ Эсэгын дайнай 2-дохи шатын орденоор, «Япониие илаhанай түлөө», Жуковай ба ойн баярай медальнуудта хүртэhэн.
1948 ондо сэрэгhээ табигдаад, «Улаан-Одон» ажахыдаа трактористаар хүдэлжэ, хони малда нилээд ехэ үбhэ тэжээл Монгол, Эрхүү ба Амарай можодо бэл-дэлсэhэн, ахалагша хонишоноор хүдэлжэ, наhанай амаралтада гараа бэлэй.
Шойжит нүхэртэеэ 9 хүүгэдые үндылгэжэ, гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргэhэн шуу. Дала гаран аша зээнэртэй, үринэрынь Санкт-Петербургда, Сахалиндашье ажаhуудаг. Булта hайн hургуули хэһэн: сэрэгэй албанда ажалладаг, эмшэд, багшанар, үмсын хэрэг эрхилэгшэд, юрист, экономист г.м. мэргэжэлтэй юм. Аша зээнэрынь Гарма-Доржи хүгшэн, нагаса абаараа омогорходог, жэшээ абадаг.
«1945 оной августын 10-да манай взвод эгээл түрүүн Хайлар хото нэбтэрэн орообди, тэрэ хүндэ байлдаанда манай командир лейтенант Дунин хүндөөр шархатаа. Тиигээд бидэ, сэрэгшэд, өөhэдөө саашаа ябаха болообди. Манай сэрэгшэд гайхамшаг хүсэл зориг харуулаа, ехэ шуhан адхараа, дайшалхы нүхэд наhа бараа», - гэжэ Гарма-Доржи аха аша зээнэртээ дайн тухай дурсалгалнуудаараа хубаалдадаг.
Фашизмтай тулалдажа илаhан зоной баатаршалга хэтэ мүнхэ юм. Майн 9-эй ойртоод байхада, фронтдо өөрыгөө хайрлангүй байлдаһан дайнай ветерануудта амгалан байдал асарһандань баяраа мэдүүлнэбди.
Баруун ба Зүүн фронтнуудта...
Ануфрий Дамбаевич Дамбаев 1926 оной январиин 2-то Бооржын аймагай Сагаан-Уулын Ехэ Булаг газарта юрын лэ адуушанай гэр бүлэдэ түрэhэн намтартай.
1938 ондо Ануфрий Дамбаев 5-дахи анги дүүргэhэн байна. Дайнай эхилхын урда тээ Бооржын аймагай «Забайкалец» колхоздо адуушанаар хүдэлhэн юм.
1943 ондо 18 наhа гүйсэhэн хүбүүн Улаан армида татагдажа, Баруун дайнда Эсэгэ ороноо хамгаалжа, дайсанаа сохилсожо ябаа. Тиихэдээ 41-дэхи артиллерийскэ бригадада 45 метрэй буугай наводчигоор, hүүлдэнь 24-дэхи аминдаа трофейнэ бригадада жолоошоноор дайшалхы зам гаталhан. 1944 ондо Украинада Ануфрий Дамбаевич хүндөөр шархатажа, госпитальдо бэеэ аргалуулhан юм. Арга абажа, шадал тэнхээ ороходоо, 1945 ондо бэшэ сэрэгшэдтэеэ Манжуурай дэбисхэр дээрэ Квантун арми бута сохилсоhон. Дайн дажарай дүүрээшье hаань, Ануфрий Дамбаевич үшөө 2 жэл сэрэгэй албанда ябажа, 1947 ондо табигдаhан.
Тэрэ Дымбрылова Уржин-Ханда басагантай гэр бүлэ боложо, 4 хүүгэдые үндылгөө. Ануфрий Дамбаев гэртээ ерээд, миин байгаагүй, дайнай hүүлээр hандарhан нютаг ороноо бодхоолсохо гэжэ ажал хэhэн. Тиигэжэ 54 жэлэй туршада малшанаар хүдэлөө. Олон жэлэй хугасаа соо үнэн сэхээр ажал хэhэнэйнгээ түлөө олон грамотануудаар урмашуулагдаhан. «Социалис мүрысөөнэй илагша» энгэрэй тэмдэгээр, Эсэгын дайнай орденоор болон ойн баярай хэдэн медальнуудаар шагнагдаhан.
1986 ондо наhанай амаралтада гараад, Могойто тосхондо үри хүүгэдэйнгээ дунда амгалан тэнюун ажаhуудаг юм.
«Хүхюутэй, зугаатай аха»
Георгий Тимофеев 1926 оной январиин 25-да Дулдаргын аймагай Балжана нютагта түрэһэн.
1944 ондо сэрэгэй албанда татагдажа, Москвагай дэргэдэхи Внуково хотодо оршодог 10-дахи гвардейскэ автотранспортна дивизидэ алба хааһан. Тэрэ үедөө түрүү зэргэдэ ябаһан партизануудта самолёдоор ашаа шэрэдэг байгаа. Удаань Горькиин радио-мэргэжэлтэдые бэлдэдэг һургуули гаража, дайнай үедэ стрелково полкын радист ябаһан. 1950 ондо нютагаа бусаад, хүүгэдэй байшанда ажаллаа. 1953 онhоо наhанай амаралтада гаратараа, Балжанын соёлой байшанай захиралаар хүдэлhэн байна. Баяан, балалайка хүгжэмэй зэмсэгүүд дээрэ наададаг байhан.
Александра Сергеевна нүхэртэеэ хоёр хүбүүдые хүмүүжүүлhэн. Мүнөө Балжана нютагтаа Владимир одхон хүбүүнэйдээ ажана тэнюун ажаhуудаг. Хүбүүниинь Балжанын дунда hургуулида трудай багшаар ажаллана. Ехэ хүбүүнтэниинь Шэтэ хотодо байдаг. Георгий Владимирович олон ашанартай бшуу.
Балжанын соёлой байшанай уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ Дарья Павлова: «Георгий Владимирович – hайн hанаатай, хөө-рэлдэхэ дуратай, хүхюутэй, зугаатай аха. Бидэ Георгий ахые бүхы һайндэрнүүдээр амаршалдагбди, эндэ hая мартын 25-да Соёлшодой үдэрөөр амаршалаабди. Мүн Агуу Илалтын hайндэрөөр амаршалха, бэлэгүүдые бариха заншал заабол сахидагбди. Георгий Владимирович ехэ баярладаг юм», - гэжэ дайнай ветеран тухай хөөрэнэ.
Георгий Владимирович Эсэгын дайнай II шатын орденоор ба ойн баярай медальнуудаар шагнагдаhан юм. Жэл бүри Майн 9-эй һайндэрые ветеран хүлеэн байдаг: костюмаа үмдөөд, заабол жагсаалда гарадаг заншалтай.
Порт-Артурай байшанда «Победители» гэжэ бэшэҺэн
Эрдэни Ринчинович Жапов 1927 ондо Зугаалайда түрэhэн байна.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилхэдэ, эдир хүбүүн нютагайнгаа hургуулида 6-дахи ангида hуража ябаа. Нютагай бүhэтэйшүүл Улаан армиин сэрэгтэ абтажа, Эсэгэ ороноо хамгаалхаяа ошонги, бүхы хүндэ хүшэр ажал үбгэд хүгшэдэй, эхэнэрнүүдэй, хүүгэдэй мүрэ дээрэ буунхай... Тэрэ 6 анги дүүргээдүй байhан аад, нэн түрүүн колхоздоо хүдэлөө, удаань Шэтын Черновскойн шахтада, шулуун нүүрhэнэй ажалда ябаа.
1944 ондо тэрэнэй сэрэгэй албанда татагдаха сагынь ерэбэ, теэд урда тээнь бэеэ үзүүлхэдэнь, хүндэ хүшэр ажалhаа боложо, нюдэнэйнь хараа муу байшоо. Тиибэшье Шэтын госпитальдо нюдөө аргалуулаад, 1945 ондо албанда татагдажа, Эрхүүгэй можын Мальта станци дээрэ сэрэгэй бэлэдхэл гараhан намтартай.
Тэрэ 1945 ондо бэшэ сэрэгшэдтэй Бооржо хүрэтэр ерээд, 245-дахи истребительнэ дивизидэ албаяа үргэлжэлүүлээ. Уданшьегүй япон дайнай эхилхэдэ, Хитад эльгээгдэhэн байна. Тиигэжэ Чань-Шунь, Мукден, Далянь, Порт-Артур хотонуудые сүлөөлэлсөө.
1945 оной августын 22-то тэрэ дайшалхы сэрэгшэдтэеэ Порт-Артурай 70 м үндэртэй томо байшан дээрэ гаража, «Победители» гэжэ бэшэhэн юм, тэрэнэй hүүлээр аяар 7 жэл сэрэгэй албанда ябаhан. Тиигэжэ 1952 ондо сэрэгэй албанhаа табигдажа, одоошье гэртээ бусаhан.
Нютагаа ерээд, Шэтэдэ жолоошоной курс дүүргээ. Зугаалайнгаа хамтын ажахыда 1987 он болотор хүдэлжэ, наhанай амаралтада гараhан.
Дарима Ширапнимбуеватай хуби заяагаа ниилүүлжэ, 7 хүүгэдые - 5 басагад ба 2 хүбүүдые үндылгэhэн.
Эсэгын дайнай II шатын орденоор, «За боевые заслуги», «За победу над Японией», «За освоение целинных и залежных земель» гэхэ мэтэ медальнуудаа энгэртээ зүүhэн ветеран Эрдэни Жапов Майн 9-дэ жагсаалда гарадаг.
Эрдэни аха Зугаалай нютагтаа үри хүүгэдэйнгээ дунда гурбан зөөлэниие эдлэжэ hуудаг.
Япон дайнда мэргэн буудагша
Самбу Базаров 1927 ондо Могойтын аймагай Зугаалай нютагта түрэhэн намтартай.
Арбан долоо наһатайхан Самбу хүбүүн Улаан армиин сэрэгтэ 1944 ондо татагдажа, Нижне-удинскын мэргэн буудагшын hургуулида ба 165-дахи танкова полкдо жэл тухай алба гараhан. Һүүлээрнь жэл үнгэрөөд байхада, япон сэрэгэй добтолходо, дайлалдахаяа зүүн зүг руу эльгээгдэhэн байна.
Фашис Германитай дайн дүүрэжэ, Улаан арми Баруун дайнhаа зүүн зүг руу бүхы техникэ, буу шуугаа, сэрэгшэдээ абаашажа байhан үе.
Богонихон болзор соо Улаан армиин сэрэгшэд Квантун армиие бута сохиhон. Энэ дайн байлдаан соогуур эрэлхэг зоригтойгоор Эсэгэ ороноо хамгаалжа ябаhанайнгаа түлөө Самбу Базаров Эсэгын дайнай II шатын орденоор, Жуковай, «Германиие илаhанай түлөө», «Япониие илаhанай түлөө» ба ойн баярай медальнуудаар шагнагдаhан.
1945 оной сентябриин 2-то американска «Миссури» линкор дээрэ Советскэ Союзай ба Япониин түлөөлэгшэд уулзажа, Япониин капитуляци тухай акт баталhан байна. Тиигэжэ дэлхэйн хоёрдохи дайн дүүрэбэ гэhэн мэдээн дуулгагдаhан. Тиибэшье сэрэгшэ Базаровай албан иигээд дүүрээгүй. Долоон жэлэй туршада алба хаажа ябаhан. 1951 ондо Улаан армиhаа табигдажа, гэртээ бусахадаа, жолоошоноор хүдэлөө, hүүлдэнь бухгалтер ябаа.
Аргали нютагай Жанчуева Удомбра басагантай суг байра байдалаа зохёожо, 2 хүбүүдтэй, 2 басагадтай болоhон.
Үнгэрэгшэ жэл Г.Цыбиковэй нэрэмжэтэ Агын музейдэ Самбу Базаровтай уулзалга эмхидхэгдэhэн байна. Тэндэ «Хажуудашни амиды мэндэ hууhан сэрэгшэ нүхэр hомондо гү, али минын түгдэрхэйдэ тудагдажа алуулшахал даа. Тиихэдэнь лэ юушье хэхэ аргагүй, ехэ уйдхар гашуудалтай байдаг hэн. Иимэ аймшагтай дайн хэзээдэшье үзэгдэхэ ёhогүй», - гэжэ Самбу аха хэлэhэн юм.
Валентина ЦЫРЕНЖАПОВА, Цымжидма ДОЛГОРОВА.
