Монгол бэшэг хадаа монгол туургатаниие нэгэдүүлдэг бэшэг байһан юм. Харин совет засаг энэ бэшэг 1930-аад онуудта хорижо, тэрэ Россида хэрэглэгдэхээ болиһон. Һүүлэй жэлнүүдтэ монгол бэшэгэй һэргэжэ байһые адагланабди.
ЛУБСАН-ЧОЙНЗОН ЛАМЫН ҺАНАМЖА
Буряад орондо номой сан, музейнүүд соо монгол бэшэгэй үзэсхэлэнгүүд, мастер-классууд эмхидхэгдэжэ, зарим газарта хэшээлнүүд үнгэргэгдэжэ эхилэнхэй. Жэшээнь, Улаан-Үдын 29-дэхи гимназида олон зоной дурадхалаар монгол бэшэгэй хэшээлнүүд үнгэргэгдэжэ эхилээ. Тэдэ хэшээлнүүдые Түнхэнэй аймагай Хойморой дасанай лама Лубсан-Чойнзон багша ябуулна. Тэрэнэй һанамжа дурадхая: «Дэлхэй дээрэ 6 мянга гаран хэлэн, арба шахуу бэшэг (письменность) байдаг. Эдэ бэшэгүүд соо манай бэшэг ороно. Энэ хадаа манай ехэ омогорхол юм. Монгол бэшэг бусад бэшэгүүдһээ дээрэһээ доошоо бэшэгдэдэгээрээ илгардаг, энэ онсо өөрсэ талань болоно. Харин ганса омогорхохо бэшэ, бидэ энэ бэшэг үзэжэ, тэрээн дээрэ бэшэжэ, уншажа һураха ёһотойбди. Уг элинсэгүүдэй баян хэлыень алдаабди, юуб гэхэдэ олон үгэнүүд бэшэгтэеэ орхигдожо мартагдаа. Бэшэг соо харабал, тэдэ үгэнүүд булта байха. Тиигээшье һаа буряад зон хэлэнэйнгээ түхэл байгууламжа (грамматика) алдаагүйбди, тэрэ монгол бэшэгэй түхэл байгууламжада дүтэ, адлирхуу байдаг. Халха монголнууд үгэнүүдээ тобшолжо, хэлэнэйнгээ түхэл байгууламжа алдаһан, харин үгын баялиг хадагалһан гэжэ хэлэхээр».
Лубсан-Чойнзон багшын хэлэһээр, тэрэ «Буряад үнэн» һониндо монгол бэшэгтэ һураха бэлэн хэшээлнүүдые толилуулһан байна, харин тэрэнь олондо аша туһа ехэ үгөөгүй. Тиихэдэнь интернедтэ һанамжаяа, хэшээлнүүдые оруулхадань, олон хүн һонирхожо, мэдээсэлнүүдынь саашаа дамжуулагдаа. «Залуушуул монгол бэшэгтэ һураха дуратай байна, харин буряад хэлэеэ мэдэнэгүй. Тиихэдэнь «үзэгты, хамаагүй, монгол бэшэг үзэхэдэ, шуһан соо байһан хэлэн һэргэхэ ёһотой» гэжэ хэлэхэдэмни, зоригжожо, үзэхэ хүсэлынь бүри ехэ болодог. Монгол бэшэг үзэхэдэ, тиимэ хүндэ бэшэ, жэшээнь, «ulagan bagatur» гээшые «улаан баатар» гээд уншадаг юм. Энэ бэшэг халха монголнууд, хальмагууд уншаха аргатай. Би хоёр дахин Хальмаг ошоод ерээ һэм. Тэдэнэй хэлэ ойлгожо ядахаар бэшэ, хэлэндээ олон хуушан үгэнүүдые хэрэглэдэг байна гэжэ адаглааб. Хальмагууд мүнөө Тодо бэшэгээ һэргээлгын ажаябуулгануудые хэнэ. Залуу, 1988 оной хүбүүн тэрэ хүдэлөөниие ударидажа байна.
Монгол бэшэг үзэхэдөө, Бурхан багшын бодото номуудые уншаха аргатай болохобди. Жэшээнь, Улаан- Үдын Буряадай эрдэмэй түбэй номой санда монгол бэшэг дээрэ Бурхан багшын номноһон 108 ботитой «Ганжуур» хадагалаатай байдаг. Тэрэниие уншажа байбал, ехэ һайн гэжэ һананаб. Тиихэдэ ород хэлэн дээрэ хэшээлнүүдые үнгэргэхэдэ, хубарагууд заримдаа энэ тэрэ үгэнүүдэй удхыень ойлгожо ядадаг юм».
Дэлгэрэнгыгээр 14-дэхи дугаарта.
