«Буряад шатар дашууралтайгаар наададаг хүнүүд ута наhа наhалдаг, хэдышье үндэр наhатайдаа hонор хурса ухаагаараа шалгардаг», - гэжэ урдын түүхэ бэшэгүүд түүрээнэ.
YХЭЛЫЕ ДИИЛЭҺЭН ШАТАР
Шатар наадаха дуратай нэгэ хаанай наhанай болзорой дүүрэхэдэ, Эрлиг Хаан туhамаршанаа hүнэhэндэнь эльгээбэ ха. Yхэлэй эзэнэй зарасын ерэхэдэ, хаан шатар наадажа hууба. Туhамаршан наадыень ехээр дашууран hонирхожо хараад, ерэhэн үүргэ тухайгаа мартажархиhан түүхэтэй. Һүнэhыень абаха саг болзорой үнгэрhэн ушараар Эрлиг Хаанай түлѳѳлэгшэ шортоо хооhоор hѳѳргѳѳ бусаха баатай болоhон гэдэг. Шатарша хаан үшѳѳ олон жэлнүүдэй туршада дуратай наадаараа сэдьхэлээ ханан, амгалан тэнюун ажаhууhан юм.
ЧИНГИС ХААНАЙ АМИТАДАЙ ЖАГСААЛ
Эхин түрүүндээ Энэдхэгтэ бии болоод, бүхы дэлхэйгээр дэлгэрhэн шатар наадан эгээл үргэнѳѳр Урдын Монголдо хүгжэhэн түүхэтэй. Тэндэhээ Буряад орондо нэбтэржэ ороод, мүн лэ манай хулинсагуудай эгээл дуратай нааданиинь болоhон. Буряад-монголнууд айхабтар шатарша арад гээд олон зуугаад жэлэй туршада суурхажа ябаhаниинь омогорхол түрүүлдэг.
Нүүдэлшэ арадай байдалай онсо шэнжэнүүдые шэнгээhэн буряад шатар хүршэ Азиин гүрэнүүдэй - Хитад, Япон, Солонгос г.м. болон Европын шатарhаа онсо илгардаг.
Чингис хаан сэрэгшэдээ дайн байлдаануудай үедэ хэрэглэгдэхэ элдэб янзын мэргэн шадабаринуудта ба мэхэ аргануудта шатарай самбар дээрэ харуулжа hургадаг байhан түүхэтэй.
«Юртэмсые доhолгоогшын» Энэдхэгые ба Европын гүрэнүүдые эзэмдэлгын дайнуудай үедэ нэгэ хотын ажаhуугшад урдаhаань үсэд нэтэрүүгээр эсэргүүсэhэн гэдэг. Монголнууд гушан hарын туршада хото дайлажа абахын hэдэлгэнүүдые хээд, яашье ядаhан ушартай. Yдэр бүри сэрэгшэдтэй хамта морид, тэргэтэй тэмээд, сарнууд, элжэгэд жагсаалта зэргээр жэрылдээд, добтолгодо хабаададаг байгаа. Хоёрдохи долоон хоногой эхиндэ сэрэгэй амитад hурамхи болоод, тэргэнүүдтэ хүллэжэ эхилхэдэ, тэрэ дары ёhото сэрэгшэдтэл, эмхитэйгээр жагсаалайнгаа hуурида ѳѳhэдѳѳ ошоод зогсодог болошоhон гэдэг. Тэрэ ушараар Чингисхаан дүтынгѳѳ сэрэгэй хүтэлэгшэдые дуудажа, гани-галаб болоhон ушартай: «Харана гүт, амитад хүнүүдhээ hүбэлгэнѳѳр дайнай журамда hураа. Тэдэнэй хажууда бидэ ехэ тулюур сэрэгшэд байнабди». Хаанай захиралтаар Мухалай ба Боршо гэhэн сэрэгэй ударидагшад хото эзэмдэлгын шэнэ түсэб бэлэдхэжэ эхилhэн домогтой. Тиихэдээ шатарай самбартал, хабтагай дээрэ тэбхэр зурлаануудые зураад, модон зартагайнуудаар ѳѳрынгѳѳ ба дайсанай зэбсэгтэ хүсэнүүдые дүрсэлэн харуулжа табяад, ямар аргаар байлдаа ябуулха тухайгаа зүбшэн хэлсэhэн гэдэг. Хотын али талануудhаа морин ба тэргэтэ сэрэгүүдээ, буудаашадаа табяад добтолжо, мэхэтэ аргаар дайсанай хааниие эзэмдэхэ тухай түсэблэгдэhэн байгаа. Дүнгѳѳрнь, «ялас» гэмэ сэсэн мэргэн байлдаанай хүтэлхэ дүрэ зохёон байгуулагдажа, монголнууд богонихон сагай туршада эсэргүүсэhэн хотые эзэмдэhэн юм. Тиигэжэ XII зуун жэлдэ, дайн байлдаанай үедэ, мүнѳѳ хэрэглэгдэдэг буряад-монгол шатарай дүрсэнүүд - ноён, барас, тэргэ, морин, тэмээн, хүбүүн, нохой г.м. бии болгогдоhон домогтой.
БУРЯАД ШАТАР - УРАН УРЛАЛ
Манай элинсэгүүд шатар наада hур харбалга, барилдаан, мори урилдаантай - эрын гурбан наадантай адли зэргэдэ сэгнэдэг байhан гуримтай.
Тэрээнhээ гадуур шатар - буряад арадай ёhото уран урлалай үзэсхэлэн. Урдын нааданай дүрсэнүүдынь, шахhаа бэшэнь, бүгэдэ амитадай түхэлтэй гэжэ мэдээжэ. Тэдэниие угалзатуулан, наринаар hиилэхэ хэрэгтэ буряад уран дархашуул дээдын оюун бэлиг, онсо шадабари харуулдаг байhан. Модоор, hэеыгээр, гуулинаар болон бусад түмэрнүүдээр урлахын хажуугаар агальматолит, мылын шулуун - стеатит, малай эбэр, заанай ба мамонтын яhаар hиилэгдэhэн буряад шатарнууд мүнѳѳ олон музейнүүдые, хубиин суглуулбаринуудые шэмэглэдэг.
Мүнѳѳ Эрхүү хотодо XIX зуун жэлдэ ажаhууhан эрдэмтэн, тэрэ үеын Ородой географическа бүлгэмэй Сибириин таhагай түрүүлэгшэ В.П.Сукачёвой гэр-музейдэ урдын монголой шатар гамтайгаар хадагалагдадаг. Тэрэнэй дүрсэнүүдынь агальматолит гэhэн хадын шулуугаар урлан бүтээгдэhэн. Бүгэдэ нэгэ үнгэтэй hэн тулань «тэмсэгшэ» талануудые тодорхойлхонь бэрхэтэй, гансал hиилэлгын нарин илгаануудаар ойлгомоор гэжэ тэмдэглэгдэнэ. Заншалта шатарай заанай орондо - тэмээнэй дүрсэ, бэрсын ба шатарай хүбүүдэй дүрсэнүүд нохойн түхэлтэйгѳѳр хэгдэhэн.
Дэлгэрэнгыгээр 16-дахи дугаарта.
