Кустук. Автор: Николай Лугинов. Перевод: Цыпылма Бальжинимаева
1
Тундра хооhон шэнги…
Yдэшэнhөө эхилhэн аад, байн-байн хүсэ ороһон будан саhа үрхирүүлэн, хуушан мүрнүүдые хамана. Холын түүдэгүүдэй hалхинда гүрбэлзэhэн, уяатай нохойнуудай hалхинда даараад шэшэрhэн шэнги огторгойн одо мүшэд аниб-ониб гэлдэнэ. Огторгойн дунда яларжа байhан Алтан гадаhа тойрожо, өөрынгөө харгыгаар ябадаг мүшэд урагшаа аалиханаар дабшана. Харгыгаа алдаhан ганса мүшэн «ялас» гээд, дүрэhөөр унтарна.
Холоhоо hалхяар дамжан ерэhэн шонын уй гашуудалтай уляан дуулдана.
Yргэн ехэ тундрын дунда долоон нохой хэбтэнэ. Ехэ уур сухалтай, муу абари зантай, хүмэдхөө буулгаhан набтар хүн тэдэниие хатуу шанга мэ-дэлдээ оруулжа, зэргэшүүлэн шаргада хүллөөд, сайбар тэнгэритэй ниилэhэн заха хизааргүй саhаар хушагдаhан дайдаар үдэр бүри иишээшье, тии-шээшье гүйлгэнэ.
Yдэр бүхэндэ сүлөөдэ табигдангүй, ходол гэнжэ уяанда байдаг тэдэ зэргэлжэ хэбтээд, өөрынхеэрээ сагаа үнгэргэнэ.
Кустук аалихан бодоод hуняаба, иишэ тиишээ хараашалаад, бэеынгээ саhа hэгсэрээд, hэргэгээр шагнаархана. Тойроод - будан саhан. Холоhоо эсэшэhэн шонын уйтай уляан дуулдана.
Харахада, тундрада амиды амитан харагдадаггүйшье hаа, hүрөөтэй томо баабгайнууд эшээндээ унтана, бишыхан хулганаанууд уута соогоо гүйлдэнэ; хэнэйшье бэшэ hүрэг зэрлиг оронууд hалхинhаа хоргодон, нэмэри газарта зогсонод, сагаан үнэгэн, шандагад саhан соо хэбтэнэд гэжэ Кустук мэдэдэг, ойлгодог байгаа.
Заха хизааргүй тундрын урда зүгтэ хүхэ хадануудтай, ногоон хүбшэ тайгатай дайда бии гэжэ долоон нохойнуудhаа гансал Кустук мэдэнэ. Тайгын модон бүхэн өөрын үнэртэй, өөрын набшаhан өөрынхеэрээ hаршаганадаг. Тэндэ анхилhан hайхан үнэрэй, шубуудай жэргээнэй дунда модон гэрхэн бии юм. Тэрээн соо ангуушан Иччи-Охонон ажаhуудаг. Холо, холо даа, - энээн тухай бодоходоо, Кустугай досоо уйтай муу болоходол гэнэ.
Кустугай нүхэдынь унтаhан болиhон хоёрой хоорондо дууранад. Кырбый зэргэлээшэнь хүндөөр, хайша хэрэгээр урда зүг руу харана. Бултантай ниилэсэгүй, сухалтай Кырбыйтэй наадахыньшье аргагүй. Тэрээндэ дүтэлөө hаашни, hанал бодолдомни hаалта бү хэгты гэhэн шэнги шүдөө ирзайлгаад хэрхирдэг.
Ута түмэр гэнжын зүүн талада гурбадахи паар – бишыханууд, хорогүйнүүд Маган Харас хоёр. Баруун хажуудань hайн зантай Харабыл мэхэтэй Сырбай хоёр. Харабылые харахадаа, досоошни уужам, дулаан болодог. Энэ нохой ходо энеэбхилжэ ябадаг. Сырбай hаймhарха, шарбаганаха. Харабыл өөрынхеэрээ дүтын юумэ hанаад, үгышье hаа холын өөрынгөө мэдэхэ юумэ хараhандал энеэбхилдэг.
Эзэнэйнгээ тордохто (чум) дүтэ, орын арhан дээрэ хүтэлэгшэ (вожак) – Басыргас таhалдангяар амилна. Һүниндөө эзэниинь Басыргасые гэнжэhээнь та-бидаг. Эзэндээ үнэн сэхээр хандадаг Басыргас бэшэндэл адляар саhан дээрэ унтадаггүй, орын арhан дээрэ унтадаг. Тон hайн эдеэ эдидэг. Иимэ хуби заяатай байhандаа энэ дэлхэй дээрэ тон жаргалтай нохой гээшэб гэжэ нээрээл hанана ха даа. Бэшэ нохойнуудтай адли үдэр бүри шарга шэрээд гүйлдэдэгшье hаа, һанааниинь тэнигэр.
Сүлөөтэй, дуран соогоо ябажа hураhан ангууша нохой Кустук абяа аниргүй, оролдосотойгоор үглөөнhөө үдэшэ болотор бүхы хүсөө гарган, шарга шэрэлсэнэ. «Иччи-Охонон ерэ-жэ, намайе түргэн эндэhээ абаашахал, - гэжэ хүлеэнэ. - Бүхы юумэ тэсэжэл үзэхэб! Хүлеэхэб! Сухалдахагүйб, Кырбый шэнги бололтогүй! Иччи-Охонон намайе магтадаг, хүндэ hайрхадаг бэлэй. Эндэшье магтуулхаар ябаhуулби».
Кустук бүхы доромжололго, хүндэ ажал тэсээд, сүлөөдэ гараха! Дахин тайга соогуур гүйхэ, харайха, өөрөө эдихэ хоолоо олохо.
2
Ажалаар дүүрэн үдэрнүүдэй нэгэн эхилбэ.
Эзэн нэгэ юумэндэ дураа гутаад, нохойнуудаа яаруулна, шабхадана. Хатуу болоодүй хүр саhа руу шаргань гудараад ороно. Нохойнуудай бүхы хүсөө гаргаашье hаань, түргөөр гүйхын аргагүй.
Бэе бэеhээ холохон зайда табяатай ута модод шоройгоор хушаатай, дундань занга табяатай байна. Тэдэниие холоhоо харахада, хүр саhан дороhоо аман шэнгеэр бултайгаад, сэнтэшэhэн түгсүүлнүүд шэнги. Дүтэлхэдэ, үжэhэн загаhанай үнэр гутана.
Мэхэлжэ хэhэн зангануудта нэгэшье ан ороогүй. Зангануудые Байбал арил-гана, сэбэрлэнэ. Һаянай шуурганда занганууд ехэ саhанда хушагдаа.
«Богонихон зайда бидэниие түргэн гүйлгэнэ, энэнь ехэ эсэбэритэй даа, - Кустук бодомжолно. - Ойр зуура амар-набди. Һайн, муу юумэн Байбалhаа эхитэй. Байбалда муу юумэн ушараа hаань, юумэниинь урагшагүйдөө hаань, хороо манай нюрган дээрэ гаргадаг. Саhа руу гударшаhан шарга татахада, ехэл хүндэ. Энэньшье бараг даа. Байбал түмэр гэнжээр нюргыемнай, хүлнүүдыемнай шабхададаг - энэнь зоболонтой. Зоболонтойл байдалда байнабди даа...».
Байбал хүндөөр амилан, шэнэ зангануудые табина. Сагаан үнэгэнэй орондо зангадань хоёр хомхой торхируунууд ороод байба. Байбал хараал шэрээл табиба. Нохойнууд гэм зэмэтэй юумэ шэнги нюдэдѳѳ анина. Сырбай хүлэйнгөө хоорондо hүүлээ хабшуулаад бэгзыбэ. Кустугай hүүлэйнь үзүүрhээ эхилээд, бүхы бэень хүйтэ даана: «Эзэмнай сухалаа баряад байна, энэл муу даа. Сухалаа барингүй, маанадые бага сагаар шабхадаа hаань, дээрэ hэн. Уур сухалаа бултыень баряад, hүүлдэ хэн нэгэндэмнай түмэр гэнжээ шангаар, аминаймнай саглатар буулгахал даа. Тэсэжэл үзэхэбди. Хэрбээ намда уур сухалаа гаргаа hаань, номгон байжа, тэсэжэл үзэхэб. Хэн мэдээб, иимэл хуби заяатайб гэжэ бодохоб».
Һайн зантай Харабыл энеэбхилэн, эзэнээ адаглана. Болохоо байhан юумэнhээ айнагүй, тэрээн тухай һананашьегүй. Эзэнэйнгээ хараал шэрээл, үдьхэлхэ, сохихо, шабхадаха тухай бодоношьегүй, бүхы муу юумэ тэсээд лэ, холын дайдые хараад лэ, сагай үнгэрhые мэдэнгүй, миин лэ ажамидарна. Вожак Басыргас хүн минии ойро хүрэхэгүй гэжэ мэдэнги, hанаа амар, юумэнhээ айхагүй, бардам, юумэндэ хайша хэрэгээр хандаха, гансал өөрынгөө ажал hайн мэдэхэ.
Бэшэ нохойнуудтань үбэлэй богони үдэр тэсэшэгүй ута шэнги. Һалхин үлеэгээд, холын дайда боро будан саhаар бүрхөөгдэбэ. Тундра гансата шэрүүн болобо. Хүн амитанай ябаагүй саhан дээгүүр долоон нохой шаргатай хүниие шэрэнэ. Түрүүлээд вожак Басыргас. Хойнонь ходо энеэбхилжэ ябадаг hайхан Харабыл, үнэгэн шара Сырбай. Хойноhоонь Кустук бэеэ холодуулха дуратай, ходо буруу хараад ябадаг Кырбый хоёр, гурбадахи паар – Маган Харас хоёр.
Нохойнууд шарга шэрэнэл, шэрэ-нэл…
Кустук таhалдангүй хүсөө гаргалгада дадаа, тиибэшье нэгэ янзын ажабайдалhаа яаха аргагүйгөөр уйдадаг юм. Заха хизааргүй саhата тундрада томо сагаан шар соо гүйлгэлдэжэ ябаhан шэнгеэр Кустугта ходо hанагдана. Энэ ехэ шар сооhоо хайшаашье гаража ошохын аргагүй. Дайда дэлхэй шар сооhоо алишье талаhаа эли тодоор харагдана. Эзэн хайра гамгүйгөөр нохойнуудаа шабхадана. Урда жэлнүүдтэ тэрэ занга урьхануудаа шалгаhанай удаа тайгын бишыхан модон гэр соо хонодог hэн. Харин мүнөө Байбал нохойнуудаашье амаруулангүй, гэр тээшээ тэгүүлбэ.
Улам хүсэтэйгөөр hалхин үлеэнэ. Байбал шарга дээрээ хүдэлнэшьегүй, сэн бүнгөөр хушагдаhан мүльhэнэй хэлтэрхэйдэ адли юумэн hууна. Энэ мүльhэнэй хэлтэрхэй уур сухалаар дүүрэшоод байна гэжэ Кустук ойлгоно. Сухалаараа бүхы дэлхэйе бүрхөөнхаар, бултыемнай сохёод, hэгээ орохо байгаа. Хэндэмнай хороо гаргахань бэ? Хэн нэгэндэмнай ехээр тудахань гээ-шэб?
Нэгэ үдэр соо наяад модо ябагшабди. Энэ үдэрэймнай нормо гээшэ. Кустугай бэень эсэhэндээ унтарна, шархирна, хүл нюрганиинь ондоо нохойн юм шэнги мэдэрэлгүй болобо. Тойроод абяа шэмээгүй, ямаршье үнэр гутанагүй, амитанай дүрсэшье харагданагүй. Гансал шэхэн соо шууяна. Агаар дуталдажа, аминиинь хаагдахаа hанана. Гэнтэ тархи дээрэнь юуншьеб «ялас» гэhэндэл үзэгдэбэ. Юун гээшэб? Мү-шэд гэнжэhээ таhараад, газарта унана гээшэ гү? Али ехээр эсэhэнhээ нюдэн соомни ошонууд сасарна гү?..
Одоошье эзэн шаргаяа байлгаба. Теэд амархыньшье аргагүй хэсүү байдал лэ даа! Нохойнуудай нэгэн хайратайгаар гэншэн гиинана. Сырбай бархирна. Эзэн аалихан шаргаhаа буу-жа, ялтигашаhаар бидэниие тойрожо хараhанай удаа хараал шэрээл табин, шууяатайгаар суухаа хүнгэлнэ. Бидэ баhа яаралтайгаар хүнгэлбэбди. Эзэнэй сохихо шабхадахадань, хүнгэрhэн бэедэ үбшэниинь халта барагаар үзэгдэдэг.
Нохойнууд hүүлнүүдээ хабшаад, тархинуудаа hаймhарангяар гунхылгаад, hэмээхэн эзэнээ ажагланад... Үргэлжэлэлынь
hүүлдэн гараха.
